Ilirët Problemi i formimit të popullit shqiptar në dritën e të dhënave arkeologjike - Skënder Anamali Read Details
Ilirët Rreth disa çështjeve të historisë së formimit të popullit shqiptar të gjuhës e të kulturës së tij Read Details
![<div>Konferenca Ambasadorëve në 17 dhjetor 1912, vendosi që të themelohej një Shqipëri autonome nën sovranitetin ose suzerenitetin e Sulltanit, si dhe nën garancinë dhe kontrollin ekskluzive të gjashtë Fuqive të Mëdha. Shqipëria u shpall shtet asnjanës.<br><br></div><div>Ky vendim u mor në bazë të dy propozimeve atij të Rusisë që kërkonte krijimin e një shteti autonom shqiptar, nën sovranitetin e sulltanit, dhe propozimit austriak që kërkonte një Shqipëri autonome nën suzerenitetin e sulltanit . Kjo shënoi një hap prapa në lidhje me arritjen e popullit shqiptar shpalljen e pavarësisë dhe njëkohësisht një hap para në raport me kërkesat e shteteve fqinje për të</div><div>mos lejuar ekzistencën e shtetit shqiptar në Ballkan.<br><br></div><div>Vendimi i Konferencës së Londrës hasi në kundërshtimin e rreptë të qeverisë osmane. Sipas saj, Konferenca e Ambasadorëve kishte të drejtë të shfrytëzonte vetëm kërkesat e monarkive ballkanike që kishin fituar luftën. Kërkesa e palës shqiptare, nuk kishte bazë politike dhe juridike, pasi shqiptarët ishin nënshtetasit e saj, si rrjedhim marrëdhëniet e tyre me të ishin çështjet e brendshme të perandorisë. Edhe argumenti që paraqiti Porta e Lartë, për të kundërshtuar shpalljen e pavarësisë nuk ishte pa baza juridike.<br><br></div><div>Njohja e pavarësisë së plotë të Shqipërisë nënkuptonte për Portën, jo vetëm cënimin e sovranitetit, por edhe gjymtimin territorial të Perandorisë Osmane. Sipas tyre, Fuqitë e Mëdha nuk kishin të drejtë të kryenin operacione që i shkëpusnin Perandorisë Osmane territore në favor të një shteti të sapo shpallur dhe të vetshpallur, siç ishte Shqipëria, me të cilën shteti osman nuk kishte qenë në luftë të armatosur dhe nuk ishte mundur prej tij. <br><br></div><div>Përkundrazi, në rrethanat e Evropës së "dinastive" që sundonte në kohën e Luftës së parë Ballkanike, Fuqitë e Mëdha i japin të drejtën vetes që ta detyronin kur ishte e nevojshme cilindo shtet pra edhe Perandorinë Osmane, për t'i dhënë një province të saj autonominë. Kjo për arsye se autonomia nuk e prekte integritetin territorial, as e eleminonte, por vetëm e kufizonte sovranitetin e një shteti .</div><div><br>Pavarësisht këtyre argumenteve, kundërshtimet që ndeshi vendimi i ambasadorëve nga Porta e Lartë dhe Qeveria e Përkohëshme e Vlorës kishin karaktere krejt të ndryshme. Stambolli, kërkoi anullimin e vendimit, për ti lënë viset shqiptare nën statusin e mëparshëm, pra nën zgjedhën shekullore osmane. Ndërsa, Qeveria e Vlorës kërkoi anullimin e vendimit duke ngulur këmbë për shkëputjen e plotë të saj nga perandoria, dhe duke kërkuar njohjen e pavarësisë së plotë të Shqipërisë.</div><div><br>Çështja Shqiptare në arenën ndërkombëtare nuk ishte e qartë. Qeverisë së Vlorës i duhej të përballonte, jo vetëm kundërshtimin e rreptë të fqinjëve ballkanike, por edhe atë të vetë Perandorise Osmane prandaj ajo u mundua të ruante ekuilibrat me të dyja palët.<br> </div><div>Inaktiviteti i trupave osmane në tokat shqiptare, toni këshillues, që përshkonte telegramet e kryeministrit Qamil Pasha drejtuar Ismail Qemalit , flisnin për një trashëgimi të përbashkët osmane e cila nuk mund të largohej me lehtësi. Nga ana tjetër vendimi i ndërkombëtarëve, për ta shpallur Shqipërinë provincë autonome nën sovranitetin e Portës së Lartë, konfirmonte se sovraniteti osman ishte ende në fuqi në viset shqiptare dhe varësinë nga Perandoria Osmane. Si provincë autonome Shqipëria nuk mund të ishte subjekt më vete në marrëdhëniet ndërkombëtare.<br><br></div><div>Padyshim kemi të bëjmë me një status të ri të Shqipërisë në të drejtën ndërkombëtare, e cila nga një province e thjeshtë e Perandorisë Osmane bëhet një njësi autonome e saj . Ajo, duhej të përfaqësohej nga shteti suzeren, pra Perandoria Osmane. Rrjedhimisht, Shqipëria duhej ta ndiqte perandorinë në çdo situatë juridike, pra edhe në gjendjen e luftës, me të gjitha pasojat që rridhnin prej saj. Kjo pozitë juridike e shtetit shqiptar lejonte edhe praninë e forcave osmane në territorin e tij.<br><br></div><div>Fillim i vitit 1913, Shqipërinë, e gjeti në gjendje të vështirë e cila erdhi duke u përkeqësuar. Më 2 janar të vitit 1913, delegacioni shqiptar i paraqiti një memorandum kryetarit të Konferencës së Londrës, Eduart Grejit . Nëpërmjet tij u kërkua që "Shqipërisë së ardhshme t'i jepej një formë e jashtme homogjene". "Populli shqiptar, - thuhej në këtë dokument, - si grupimi etnik më kompakt, më homogjen dhe më i rëndësishëm në Gadishullin Ballkanik, ka të drejtë të ketë shtetin e vet të bashkuar kombëtar". Qeveria e Vlorës u kërkoi Fuqive të Mëdha, që krahas me pavarësinë e plotë t'i njiheshin Shqipërisë homogjeniteti i saj i jashtëm, kufijtë e saj natyrorë, që diktohen sa nga rrethanat etnike të kohës së sotme, aq edhe nga të drejtat që i takonin popullit shqiptar si banues i hershëm i këtyre territoreve", si dhe ti ktheheshin e t'i liheshin Shqipërisë të gjitha trojet shqiptare të pushtuara nga Serbia, nga Mali i Zi e nga Greqia, siç ishin Kosova, Dibra e trevat e tjera lindore të Shqipërisë dhe Çamëria</div><div>në jug të vendit.<br><br></div><div>Nëpërmjet këtij memorandumi rivendikoheshin kufij të tillë të cilat përbënin pa dyshim variantin maksimal të programit territorial të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Kjo pikëpamje u përforcua më tepër edhe në shtesën që delegacioni shqiptar i paraqiti Konferencës më 25 janar 1913.<br><br></div><div>Kjo shtesë përmbante të dhëna statistikore të bazuara mbi kriteret etnike veçanërisht për popullsinë në Veri dhe Jug të vendit. E gjithë kjo ishte llogaritur nga Qeveria e Vlorës, për t'u dalë përpara pretendimeve të fqinjëve, të cilët nëpërmjet luftës Ballkanike kishin shfaqur dhe po përpiqeshin që ta vinin në zbatim. Prandaj, kompromisi që mendohej se ishte llogaritur për t'u dalë përpara pretendimeve të fqinjëve, krijonte në këtë mënyrë një marzh të mjaftueshëm për lëshime dhe kompromise të pashmangshme . Bashkëpunimi shqiptaro-osman u bë një alternativë imponuese sidomos pas zyrtarizimit të pretendimeve greke për viset jugore shqiptare. Lufta e parë Ballkanike, [shtator - tetor 1912] që u zhvillua në trojet shqiptare, në Maqedoni dhe Thrakë, përfundoi me humbjen e Perandorisë Osmane. Bullgarët kishin zaptuar Edirnenë, dhe po arrinin në Çatallxha. Manastiri, u kaloi serbëve, dhe Selaniku ra në duar të grekëve. Shteti Osman kishte humbur territoret e fundit në</div><div>Ballkan, që në të vërtetë ishin tokat e para, që kjo perandori kishte pushtuar në Rumeli.<br><br></div><div>Qeveria e Qamil Pashës nuk dëshironte të pranonte përgjegjësinë për pasojat e tmerrshme të humbjes së luftës që kishte shkaktuar dhe shpërbërjen e Konferencës në 6 janar 1913, ndaj dhe rriti presionin ndaj shteteve të mëdha për t'u pranuar kushtet e rezultuara nga lufta. Në Stamboll, kundërshtarët poltikë të qeverisë [unionistët të udhëhequr nga Talat dhe Enver], kryen një grusht shteti. Sulmi u krye mbi Portën e Lartë më 23 janar 1913. Kjo ngjarje solli rënien e qeverisë së Qamil Pashës, dhe në postin e kryeministrit u vendos Mahmut Shevqet Pasha.<br><br></div><div>Më 31 mars, Fuqitë e Mëdha i'u drejtuan me një notë kolektive Stambollit, ku i kërkuan të pranonte që ato vetë të ndërhynin si ndërmjetëse midis perandorisë së mundur nga lufta dhe aleatëve ballkanikë fitimtarë për të vendosur paqe midis tyre. Paraprakisht Fuqitë e Mëdha u morën vesh me Portën e Lartë që Perandoria të lëshonte në favor të monarkive ballkanase territoret që ajo zotëronte në Ballkan, në perëndim të vijës tokësore Midje-Enos. Nga kjo hapësirë gjeografike përjashtohej vetëm Shqipëria, e cila nuk duhej të bënte pjesë në lëshimet territoriale në favor të</div><div>monarkive fituese. Kufijtë e Shqipërisë do të caktoheshin nga vetë Fuqitë e Mëdha.</div><div><br>Situata u bë e qartë për kryeministrin Mahmut Shevket pasha i cili s'kishte rrugë dalje tjetër por duhej të nënshkruante paqen, për të plotësuar dëshirat e qeverive aleate ballkanike . Sapo arriti në Romë më 2 prill 1913, Ismail Qemali mori vesh se një ditë më parë kryeministri osman Mahmut Shefqet Pasha , kishte pranuar personalisht propozimin e notës kolektive të Fuqive të Mëdha. Me këtë pëlqim pranohej më në fund krijimi i Shqipërisë autonome nën suzerenitetin e sulltanit, të cilin Porta e Lartë deri atëherë e kishte kundërshtuar me këmbëngulje. Ky lajm u përhap edhe nga një</div><div>artikull i një gazete e cila theksonte se qëndrimin e Rusisë, Mahmut Shefqet Pasha e cilësonte një dëm të madh për Turqinë, dhe po aty flitesh edhe për një ndarje të plotë</div><div>të Shqipërisë nga Perandoria Osmane.<br><br></div><div>Në parim sipas historiografisë shqiptare kjo ngjarje ishte një fitore për Lëvizjen Kombëtare, sepse më në fund Perandoria Osmane për herë të parë në historinë e saj shekullore të marrëdhënieve me Shqiptarët, pranoi hapur krijimin e një shteti kombëtar shqiptar, qoftë edhe autonom.<br><br></div><div>Megjithë këtë fitore të arritur, Ismail Qemali përsëri nuk u kënaq. Pëlqimin që dha më 1 prill 1913 kryeministri osman, Mahmut Shefqet Pasha për një Shqipëri autonome nën suzerenitetin e sulltanit kishte karakter personal dhe jo zyrtar. Rrjedhimisht deklarata ishte e pamjaftueshme për Fuqitë e Mëdha, mbasi pëlqimi duhej të vinte nga vetë sulltani si drejtues legjitim i shtetit osman me një dekret të nënshkruar prej tij. Por sulltan Mehmet Reshati V, i cili ushtronte edhe funksionin e Kalifit islamik, e kishte tepër të vështirë të pranonte publikisht shkëputjen e shqiptarëve myslimanë, nga Kalifati i tij.<br><br></div><div>Opinioni publik i qarqeve politike dhe shoqërore në Turqi tani qe ndarë më dysh. Një pjesë filloi të pajtohej me realitetin dhe të pranonte, ndonëse me shumë vështirësi pamundësinë dhe paaftësinë e Turqisë për ta mbajtur nën zgjedhë Shqipërinë, këtë vend tashmë të largët dhe të shkëputur territorialisht nga trupi i Perandorisë Osmane.<br><br></div><div>Nga ana tjetër ishin qarqet konservatore islamike si dhe personalitetet e partisë xhonturke që e konsideronin këtë shkëputje të papranueshme. Madje aktivistët e kësaj rryme menduan të organizonin një grusht shteti për të rrëzuar Mahmut Shefqet pashën, si kapitullues dhe të vinin në vend të tij si kryeministër Izet Pashën, një nga protagonistët e rrymës konservatore perandorake. Ndonëse grushti i shtetit nuk u krye gjendja në Stamboll mbeti e nderë.<br><br></div><div>Përveç manifestime të egërsuara kundër shqiptarëve dhe kundër Mahmut Shefqet Pashës i cili mbeti i vrarë nga një atentat në qershor të 1913, doli në qarkullim një broshurë turqisht "Arnavutlar ne Yaptilar?" [Çfarë po bëjnë shqiptarët]? Ku kërkohej të mos lëshohej pe në drejtim të Shqipërisë. Sepse Shqipëria, ishte shkaktarja kryesore e humbjeve të tokave të Rumelisë69. Vrasja e Mahmut Shefqet Pashës, u pasua nga emërimi në postin e kryeministrit të Portës së Lartë, të kandidatit unionist Sait Halim Pashës.<br><br></div><div>Pikërisht në këto ditë të ndezura arriti në Londër delegacioni shqiptar. Në fillim delegacioni shqiptar kontaktoi privatisht me disa nga ambasadorët e Fuqive të Mëdha. Pastaj ai u paraqit para Konferencës dhe mbrojti çështjen e pavarësisë shqiptare, duke përdorur argumentat që i kishte dhënë pak ditë më parë një gazete italiane, "Giornale d'Italia". Sipas argumentave paqja në rajon nuk mund të vendosej</div><div>pa njohur Pavarësinë e shqiptarëve dhe shkelja e të drejtave të shqiptarëve cënon, jo vetëm Shqipërinë, rajonin por edhe gjithë Evropën.<br><br></div><div>Por veprimtaria e delegacionit në Evropë do të minohej nga Esat Pashë Toptani. Në 22 prill 1913, qyteti i Shkodrës i'u dorëzua ushtrisë malazeze nga Esat Pasha. Në kujtimet e një ushtaraku osman, pjesëmarrës në mbrojtjen e këtij qyteti, përshkruhen me saktësi veprimet e kryera nga Esat Pashë Toptani nga data 20 prill deri në dorëzimin e kalasë së Shkodrës trupave të Princit Danilo.<br><br></div><div>Në muajin qershor ushtritë turke dhe serbe u larguan nga territori i Shqipërisë. Vetëm qeveria greke me pretekste të ndryshme vazhdonte të qëndronte përsëri në viset jugore. Shkodra, në muajin qershor të 1913 ndodhej nën administrimin e Fuqive të Mëdha, dhe më 29 korrik qyteti i kaloi plotësisht Shqipërisë.<br><br></div><div>Sipas zërave që kanë qarkulluar prej kohësh Ismail Qemali me mprehtësinë tij diplomatike arriti të tërheqë vëmendjen e ambasadorit gjerman në Londër, Kontit Linchnovski, në favor të pavarësisë shqiptare me një sugjerim që goditi në shenjë. Ai i sugjeroi Lichnovskit, ti parashtronte perandorit të Gjermanisë Vilhelmit II, dëshirën që kishin shqiptarët për të pasur në krye të shtetit të tyre një "sovran" gjerman, "mbret" apo " princ" që ta caktonin Fuqitë e Mëdha i cili të mos kishte lidhje me sulltanin.<br><br></div><div>Duke marrë parasysh ndarjen fetare të popullit tonë ai besonte se vetëm një Sovran "protestan" do të ishte i favorshëm për vendin tonë. Menjëherë pas kësaj perandori gjerman Vilhelmi II, të cilit i pëlqeu mendimi, e shtyu atë, të merrej vesh me qeverinë Austriake, e cila do ta kishte më të lehtë të bënte propozimin duke qenë se shteti austriak mbizotërohej nga popullsi katolike. Diplomacia gjermane, duke patur relata më të favorshme miqësie me osmanët, i'u vu punës për të bindur sulltanin të pranonte pavarësinë e Shqipërisë. Kështu ambasadori Gjerman në Stamboll filloi të ndërhynte prane Portës së Lartë për ta bindur sulltanin që të pranonte sugjerimin e Fuqive të Mëdha. Krahas kësaj ambasadori gjerman i propozoi sulltanit edhe një shpërblim financiar për të cilën kishte shumë nevojë thesari perandorak.<br><br></div><div>Argumentet e ambasadorit gjerman në Stamboll e bindën sulltanin Mehmet Reshadin e V, të lejojë delegacionin osman që së bashku me përfaqësuesit e shteteve të Fuqive të Mëdha, të nënshkruajë paqen. Më 30 maj 1913 në Londër, Turqia nënshkrojë Traktatin e Paqes për përfundimin e Luftës së parë Ballkanike me vendet e Ballkanit .<br><br></div><div>Si një akt ndërkombëtar që vuloste fatin e Turqisë evropiane, traktati nuk mund t'i shmangej problemit shqiptar. Në këtë traktat, në nenin e dytë thuhet se; Perandoria Osmane ua ngarkon Fuqive të Mëdha, kujdesin dhe çështjen e ardhshme të Shqipërise dhe ishujve në Egje. [Osmanli Devleti, ile Ege adalarinin geleceginin sahiplanmasi Buyuk Devletler'e birakacakti] .<br><br></div><div>Përsa i takon Turqisë, nga ana e saj ishte një akt renoncimi [dorëheqjeje]. Kjo u vu re pas qëndrimit refuzues që mbajti Porta e Lartëme rastin e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë në 28 nëntor 1912. Traktati i Paqes, ishte i pari dokument zyrtar me anë të cilit ajo hiqte dorë zyrtarisht nga të drejtat sovrane mbi Shqipërinë. Porta e Lartë e zhvishte veten nga çdo lloj roli dhe kompetence lidhur me Shqipërinë dhe gjithë çështjen shqiptare i'a besonte një organi ndërkombëtar të formuar nga Fuqitë e Mëdha.<br><br></div><div>Pas arritjes së këtij konsensusi të madh nga "koncerti evropian" u përqendrua vëmendja në rregullimin e statusit dhe organizimit të brendshëm të saj. Sipas historiografisë turke vendimet e Konferencës së Londrës të 1913, shtetit osman i'u imponuan me forcën diplomatike nga shtetet evropiane dhe me dhunën ushtarake nga shtetet e Ballkanit .<br><br></div><div>Në konferencë u paraqit gjatë muajit korrik një projekt nga Austro -Hungaria dhe Italia. Projekti do të paraqiste krijimin e një komisioni kontrolli që do të mbikqyrte shtetin shqiptar 5-10 vjet. Mbi bazën e tij u arrit marrëveshja e 29 korrikut në Londër kur konferenca mori vendimin përfundimtar përsa i takon shtetit shqiptar.<br><br></div><div>Sipas kësaj marrëveshjeje; më 29 Korrik 1913, Shqipëria shpallej principatë autonome sovrane dhe e trashëgueshme, nën garancinë e 6 Fuqive të Mëdha. Princi do të caktohej nga 6 fuqitë. Përjashtohej, çdo lidhje suzereniteti me Turqinë, dhe shpallej shtet asnjanës. Detyruan, Serbinë dhe Mali e Zi të tërhiqnin trupat e tyre nga Shqipëria, tani që ishte vendosur paqja.<br><br></div><div>Por Ballkani, përsëri filloi të ketë përplasje interesash, të cilat i bënë shtetet e Ballkanit të futeshin në Luftën e dytë Ballkanike e cila zgjati rreth dy javë, dhe përfundoi me shpartallimin e Bullgarisë. Më 10 gusht 1913, u nënshkrua Traktati i Paqes në Bukuresht për përfundimin e Luftës së dytë Ballkanike. Një pjesë e konsiderueshme e territorit osman u fitua nga Bullgaria. Marrëveshja për paqe midis</div><div>Osmano-Bullgarëve u nënshkrua në Stamboll në 19 shtator 1913. Marrëveshje të tjera për paqen, u nënshkruan edhe me Greqinë [Traktati i Athinës, 14 nëndor 1913], ku përsëri pati rishikim të kufijve.<br><br></div><div>Në fillim të tetorit 1913 sipas vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Shqipëri erdhën anëtarët e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit të cilët u vendosën në Vlorë. Po më 12 tetor i mbështetur nga trupa vullnetare [redifë], Esat Pashë Toptani me synimin për të realizuar parimin e vetëqeverisjes, shpalli Pleqësinë e Shqipërisë së Mesme me qendër Durrësin. Kështu u krijuan dy qeveri shqiptare të cilat ishin përballë KNK-së.</div>](http://www.ikvi.at/wp-content/uploads/2015/05/traktati_paqes_1913.jpg)
![<div>Gjendja në Ballkan, trupat greke në Jug të Shqipërisë si dhe ndarja e vendit në dy qeveri lokale nga njëra anë, KNK dhe rivaliteti i dy Fuqive të Mëdha Italisë dhe Austro - Hungarisë në anën tjetër, çoi në zgjidhjen urgjente të çështjes së drejtuesit te vendit.</div><div><br></div><div>Kanditatë të shumtë u paraqitën nga Fuqitë e Mëdha. Krahas tyre edhe Perandoria Osmane e cila kishte hequr dorë me pahir nga sovraniteti i sulltanit mbi Shqipërinë, kishte paraqitur në Konferencën e Bukureshtit një propozim që në fronin shqiptar të vihej nje princ me origjinë myslimane ndoshta nga dinastia otomane . Në pranverën e vitit 1913, Turqia synonte të kishte një Shqipëri të fortë, por aleatë për të përballuar rritjen e Serbisë dhe Greqisë.</div><div><br></div><div>Për këtë qëllim qeveria e Stambollit, në mënyrë të veçantë, grupi unionistëve vuri në qarkullim idenë e vendosjes së një princi Turk [mysliman] në krye të shtetit shqiptar duke gjetur si kandidat të përshtatshëm ish-ministrin Turk të luftës Izet pashën, i cili ishte me origjinë shqiptare. Për ta përhapur këtë kandidaturë që ti kundërvihej asaj të princ Vidit të caktuar nga Fuqitë e Mëdha, në Shqipëri erdhën emisarë turq dhe oficerë xhonturq me origjinë shqiptare. Ata ishin me banim në Turqi, dhe disa prej tyre ishin anëtarë të partisë xhonturke qysh në fillesat e saj si: Arif Hikmeti, Xhenabi Adil etj. </div><div>Gjatë gjithë vjeshtës së vitit 1913 në territorin shqiptar hynë e dolën shumë ushtarakë pjesë e grupeve xhonturke, të cilët po bëheshin pjesë e aleancës revanshiste Turko-Bullgare, kundër Greqisë dhe Serbisë. Kjo aleancë ka lidhje me konventën e nënshkruar më 25 janar 1914 . Aleanca erdhi si pasojë e rritjes së territoreve të Greqisë dhe Serbisë pas mbarimit të Luftës së dytë Ballkanike. Hapi i parë për t'ia arritur qëllimit të saj, ishte të krijonin kushtet për sjelljen e një princi mysliman Turk në fronin e Shqipërisë. Meqenëse princi nuk ishte caktuar akoma nga Fuqitë e Mëdha, emisarët xhonturq, të kryesuar nga major Beqir Grebeneja e të përkrahur nga pasuesit e tyre shqiptarë, filluan të organizonin një lëvizje në favor të një princi turk. Esat Pashë Toptani, i cili kishte qenë deputet i parlamentit osman dhe që kishte njohje me xhonturqit, gjeti shumë shpejt një gjuhë të përbashkët me oficerët e ardhur turq, veçanërisht me Beqir Grebenenë që e priti si mik në shtëpinë e tij.<br><br></div><div>Nëpërmjet Beqir Grebenesë, ai synonte të likujdonte qeverinë e Vlorës. Beqir Grebeneja, nga ana e tij, nuk ndante të njëjtat mendime. Ai hyri në bisedime, jo vetëm me Esat Toptanin, por edhe me Ismail Qemalin të cilit i kërkoi "bashkëpunimin për të ndihmuar lëvizjen autonome në Maqedoni, për ta çliruar atë nga grekët dhe serbët. Bullgaria bashkëpunonte me lëvizjen. Rrethet e çliruara do të bashkoheshin me Shqipërinë" .<br><br></div><div>Shqipëria, e cila ishte në një gjendje kritike për mbijetesë mund të përfitonte nga kjo aleancë, e cila mund ti hapte dritën jeshile që të bashkonte përsëri tokat e saj të cilat ishin lënë jashtë kufijve amtarë pas vendimeve të Konferencës së Londrës. Ishte kjo arsyea që i tërhoqi vëmendjen Ismail Qemalit, i cili mendohej se po e mbështeste lëvizjen shtyrë nga konçensionet që do të fitonte qeveria e tij. Për këto arsye, ai, pranoi të hynte në bisedime të fshehta me Turqinë dhe Bullgarinë. Meqenëse Shqipëria e kishte të ndaluar përzierjen në traktate dhe konventa si shtet asnjanës gjatë Luftës Ballkanike i'u kërkua nga ana e xhonturqve që të kalonin nëpër territorin e saj çeta bullgare dhe turke, me pretekst për të sulmuar prapavijat serbe e greke. Si shpërblim xhonturqit i premtuan se në përfundim të luftës ata do t'i jepnin Kosovën dhe Çamërinë, madje nga burimet diplomatike mendohet se Ismail Qemali e pranoi marrëveshjen e fshehtë . Arsyea tjetër ndoshta ishte ndikimi tek Ismail Qemali i disa </div><div>prej bashkëpunëtorëve të tij, të cilët vazhdonin të mbanin akoma kontakte dhe lidhje të fshehta me turqit e rinj si pjesë e strukturave ushtarake turke.<br><br></div><div>Nga përfaqësuesit e huaj pranë KNK-së mendohej se qëllimi i ardhjes së oficerëve xhonturq ishte përgatitja e terrenit për të sjellë në fron një princ mysliman si dhe për të përgatitur një lëvizje antigreke, ndoshta edhe antiserbe në rast të një konflikti greko-turk .<br><br></div><div>Por, komploti i organizuar nga Beqir Grebeneja u zbulua nga K.N.K-ja . Sipas Eqerem bej Vlorës i cili ngjarjen e përshkruan në kujtimet e tij, tregon se K.N.K-së i dërgoi letër një punonjës i Lloidit austriak. Në datën 7 janar 1914, anija "Meran" do të sillte ushtarë dhe oficerë të pajisur me pasaporta turke si tregtarë dhe ushtarë shqiptarë. Ato do të vinin në atdhe me pretekstin se lufta kishte mbaruar.</div><div>Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit me të marrë lajmin urdhëroi që prej oficerëve holandezë të cilëve u ishte besuar rregullimi i xhandarmërisë dhe i policisë të kontrollohej anija. Pas kontrollit të ushtruar u gjet një listë me emrat e 202 personave, dhe një shumë e konsiderueshme aridhe dinamiti. Atëherë pas zbulimit të këtij komploti, 202 ushtarët u kthyen mbrapsht me të njëjtën anije për në Trieste, ndërsa 6 oficerët midis tyre dhe Beqir Grebeneja i njohur me pseudonimin Besim Elbasanli Efendiu u arrestuan dhe u dënuan me vdekje.<br> </div><div>Ndërsa Syrja Bej Vlora në kujtimet e tij tregon se këtë "lajm të zi", në lidhje me komplotin xhonturk, Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit i'a tregoi Myfid Bej Libohova i cili ishte përfaqësuesi shqiptar pranë këtij komisioni. Letrat që i'u gjetën Beqir Grebenesë, provojnë përfshirjen e qeverisë osmane. Beqir Grebeneja i dërgoi një telegram me udhëzimet e Vezirit të Madh konsullit të Perandorisë Osmane në Brindizi. Në këtë letër thuhej se duhej organizuar një takim midis Izet Pashës dhe Ismail Qemalit diku në Evropë, për këtë kërkohej një përgjigje nëpërmjet konsullit Turk në Brindizi, i cili mendohet se e ka transmetuar mesazhin e tij të koduar . Krahas saj edhe telegrami i dërguar nga ambasadori Gjerman në Stamboll, përfaqësuesit të shtetit tij Winckel, pranë KNK-së tregonin se komploti ishte organizuar nga Stambolli . Hetimi i thellësishëm nga KNK-ja i dokumentave dhe veprimeve tregonte me fakte se sipas tyre Beqir Fehmi Efendiu ishte agjenti</div><div>kryesor i turqve të rinj në misionin e ngarkuar dhe se kishte takuar edhe Ismail Qemalin, me të cilin ai kishte arritur një marrëveshje.<br><br></div><div>Menjëherë kundërshtarët e Ismail Qemalit filluan të hapnin fushatë shpifjesh kundër figurës se tij, sikur kryetari i qeverisë kishte thirrur forca turke për një grusht shteti, që të sillte në fron një princ Turk dhe që ta bënte përsëri Shqipërinë, pjesë të Turqisë. Kjo çështje e detyroi Ismail Qemalin të japë dorëheqjen. Administrata e vendit kaloi në duart e KNK-ës. E njëjta gjë i'u kërkua nga KNK-ja edhe kryetarit të</div><div>Senatit te Durrësit Esat Pashës, i cili e pranoi me kusht që të shkonte në krye të delegacionit shqiptar në Noivid për ti ofruar kurorën e vendit, Princ Vidit.<br><br></div><div>Përsa i përket çështjes së Beqir Grebenesë dhe vërtetësisë së saj, duke parë situatën e krijuar e gjykoj: Së pari duhen parë dokumentat austriake, franceze dhe angleze të KNK-së, relacionet e përfaqësueve të saj dërguar qeverive të tyre. Në këto relacione jepen me detaje të plota mënyra se si është inspiruar, planifikuar dhe hapat për tu realizuar komploti. Komploti sipas dokumentave britanike kishte nisur si agjitacion kundër njohjes së një Princi të krishterë në zonat më të thella të krahinave të Mokrës, dhe të Gollobordës. Krahas kësaj Talat Pasha dhe Xhemal Beu kishin dërguar në Shqipëri banditin Beqir Grebeneja me një numër të madh ndjekësish për të çuar më tej edhe idenë e një princi mysliman. Por qëllimi kryesor i turqve të rinj ishte ngritja e një lëvizje për autonomi në Maqedoni dhe si bazë për ta do të shërbente Shqipëria . Plani i tyre ishte zgjedhja e një personazhi me prestigj në popull.<br><br></div><div>E dyta, duke parë dëshminë që vetë Izet pashaj ka dhënë për këtë problem, Pallaviçinit ambasadorit Austriak në Stamboll. Përsëri besohet të kishte patur dy përpjekje, nga ana e shqiptarëve në Stamboll në lidhje me ofertat e bëra atij si person i njohur. Këto ide mbetën në mes të rrugës, nga mënyra e organizimit dhe dekonspirimi i lëvizjes së tyre, si edhe nga përkrahja e vakët që gjetë në terren. Izet Pasha, nga ana e tij deklaronte se "nuk mund të bënte asgjë në kundërshtim me vullnetin e Fuqive të Mëdha", e sidomos "pa pëlqimin e Austro - Hungarisë dhe Italisë ". Veç kësaj Izet Pasha, nuk pranoi të kishte patur asnjë kontakt të tillë, as me qeverinë turke dhe as me ndonjë tjetër, dhe nuk kishte të bënte fare me ngjarjet që ndodhën në Shqipëri, në të cilat ishte shpërdoruar emri i tij".<br><br></div><div>Së fundmi, në kujtimet e protagonistit kryesor Beqir Grebenesë me titull "Mefkure-i Vatari' [Atdheu ideal] , vetë ai do ta përshkruajë luftën e tij, si luftë që e ka zhvilluar në mënyrë idealiste për liri dhe atdhe [vatan] nën Perandorinë Osmane. Në kujtimet e tij, ai do të shkruante, qysh në fillimet e krijimit të komitetit "Bashkim dhe Përparim", ka qenë ndër të parët anëtarë të tij. Një ndër oficerët kryesorë të armatës së perëndimit, 17 dhjetori i vitit 1912 do ta gjente në krye të një kompanie prej 600 vetësh duke luftuar në krahinat afër Janinës. Pasi trupat e armatës së Vardarit u larguan nga vendi ynë në muajt qershor - gusht të 1913, nëpërmjet skelës së Semanit dhe pak nëpërmjet portit të Vlorës. Ai mendoi të shkonte në Bukuresht ku po mbahej Traktati i Paqes për përfundimin e Luftës së dytë</div><div>Ballkanike.<br><br></div><div>Së bashku me një tjetër oficer xhonturk u nis nga Vlora në drejtim të Brindisit, dhe më pas drejt Bukureshtit ku do ta shihte që ky traktat po e bënte më të fuqishme Perandorinë, kjo i dha shpresa atij dhe bashkëpunëtorëve të tij që siç morën Edrenenë, do të mund t'i kthenin tokat Shqipërisë të marra padrejtësisht nga shtetet fqinje, Serbia dhe Greqia. Këto arsye ai i'a kishte shprehur më parë, më 15 prill 1913, në Vlorë, Myfit Bej Libohovës.<br><br></div><div>Krahas kujtimeve, edhe në dokumentat franceze do të dëshmohet për një letër të nisur nga Myfit Beu që e uron për suksesin e Edrenesë dhe që i tregon se do të niset </div><div>Syrja beu për në Stamboll, i cili do të bisedonte me të në emër të tij për "çështjet e njohura".<br><br></div><div>Komploti i Beqir Grebenesë ishte përkrahur edhe nga një personazh mjaft i njohur në Shqipëri në ato vite Esat Pashë Toptani. Madje ai në një telegram që kishte nisur për në Stamboll i shkruante bashkëpuntorëve të tij, se Italia dhe Austria kundërshtonin në lidhje me lëvizjen e çetave që ai do të drejtonte kundër Greqisë. Në gjyq, para dënimit Beqir Grebeneja hetuesit e pyetën se ku e kishte gjetur</div><div>përkrahjen? Kësaj pyetje ai i'u përgjigj se: "kishte krijuar bindjen që do të ndihmohesh nga shqiptarët gjatë qëndrimit në Durrës tek Esat Pasha, i cili ishte tërhequr në fund për shkaqe që vetëm ai i dinte" . Komploti i Beqir Grebenesë, pasi u zbulua, pati pasoja të rëndësishme në jetën politike të qeverisë së Vlorës. Zbulimi i tij e detyroi Ismail Qemalin të jepte dorëheqjen me 22 janar 1914, dhe t'ia dorëzonte</div><div>pushtetin KNK-së deri në ardhjen e princit.</div>](http://www.studentofstory.com/wp-content/uploads/2015/07/beqir-229x300-229x300.jpg)
![<div>Kryengritja e Shqipërisë së Mesme dhe roli i turqve të rinj. Qysh nga janari i 1914, propaganda në favor të Turqve të rinj filloi të bëhej në të gjitha zonat ku kishte popullsi me shumicë myslimane. Turqit e rinj ishin të interesuar për shqiptarët sepse i llogarisnin ato ende si aleatë të Turqisë. Madje ata mendonin se mes tyre duhej zbatuar politika panislamiste e ndjekur nga Sulltan Abdylhamiti, e cila kishte qenë efikase dhe i kishte bashkuar të gjithë elementet e perandorisë të cilët më parë kishin qenë pjesë e saj.</div><div><br></div><div>Turqit e rinj, në çdo cep të Shqipërisë kishin dërguar agjentë të fshehtë, për të nxitur dhe zhvilluar një kryengritje e cila kishte si synim shpalljen e autonomisë së Shqipërisë me në krye një princ mysliman. Duke u kapur fort pas mentalitetit fetar të fshatarësisë shqiptare dhe gjendjes së krijuar në fshat, drejtuesit e kësaj ideje u bënë premtime demagogjike dhe u përpoqën të bindnin fshatarësinë e tyre se duke u ngritur kundër qeverisë së Vidit do të luftonin bejlerët pronarë të tokave dhe pushtetin e tyre. Misioni komplotist i major Beqir Grebenesë dështoi, por pas kësaj ngjarjeje nga ana e Turqve të rinj u bënë edhe përpjekje të tjera.</div><div><br></div><div>Më 2 maj 1914, nisi një lëvizje e re e Turqve të rinj e drejtuar nga Arif Hikmeti, si eksponent i tyre. Nga ana e tij, ai kishte nisur të bënte propagandë në Dibër për të proklamuar si mbret të Shqipërisë një princ Turk . Propaganda e Arif Hikmetit ishte aq e madhe, saqë ai jo vetëm kishte vepruar me fjalë, por edhe me napolona floriri . Themelet e kryengritjes së ardhshme ishin vu aq thellë dhe propaganda ishte e bërë me aq mjeshtëri, sa edhe disa intelektualë kujtonin se një lëvizje apo kryengritje e tillë, me të vërtetë do të ishte në interes të fesë e të Atdheut. Në relacionet e konsujve të Austrisë, të cilët këtë lëvizje e ndiqnin hap pas hapi, më 14 maj 1913, njoftohet se Arif Hikmeti së bashku me Esat Pashën, po veprojnë bashkarisht në një mbulesë.</div><div><br></div><div>Kështu gjatë gjithë muajit maj, telegrame të shumta, do ti dërgohen Vjenës që e njoftojnë Ballplatzin për përgatitjen e kësaj kryengritjeje. Njoftimet jepeshin nga të gjithë konsujt austriakë që ndodheshin në territoret e banuara me shqiptarë. Madje në njërin nga këto telegrame do të tregohet që krahas Turqve të rinj edhe Serbia është nxitëse e kryengritjes, nëpërmjet financimit që qeveria serbe i kishte dërguar Arif Hikmetit për të komanduar një bandë të armatosur prej serbëve.</div><div><br></div><div>Njëkohësisht shuma e marrë nga Serbia, do të shërbente për rekrutimin nga Turqit e rinj të myslimanëve prej Resnje, Ohri e Prespe dhe ata i dërgojnë si xhandarë në Dibër, prej andej bëhet edhe kalimi i tyre nëpër krahinën e Matit drejt Shqipërisë së Mesme, për të zhvilluar në këtë krahinë një lëvizje revolucionare turke . Mes nxitësve më të mëdhenj të kryengritjes përsëri dilte emri i Arif Hikmetit, i cili </div><div>fillimisht kishte bashkëpunuar me Beqir Grebenenë e turqit e rinj, dhe më vonë edhe me serbët .</div><div><br></div><div>Për veprimtarinë e veçantë të Arif Hikmetit si agjent të serbëve, dëshmojnë edhe raportet e konsujve britanikë në Shkup dhe Manastir Arif Hikmeti konsiderohej nga qarqet diplomatike të kohës si një agjitator i rrezikshëm mbasi zotëronte një dhuratë të rrallë elokuencën e cila atij i mundësonte të lëvizte turmat e fanatikëve në çdo drejtim që ai zgjidhte.</div><div><br></div><div>Në radhët e agjitatorëve të tjerë që vepruan kundër shtetit shqiptar, dhe që manipuluan fshatarët e paditur të Shqipërisë së Mesme, duhet të përmendim agjitatorët serbë, grekë deri edhe italianë. Këta u infiltruan në radhët e kryengritësve me synimet e tyre të veçanta politike.</div><div><br></div><div>Musa Qazimi myftiu i Tiranës dhe agjentë të tjerë të Turqve të rinj u hodhën në fshatrat e Shqipërisë së Mesme në mënyrë që të tubonin njerëz për të organizuar një kryengritje të brendshme e cila kishte si qëllim ribashkimin e Shqipërisë me Perandorinë Osmane.</div><div><br></div><div>Për të ndihmuar këtë lloj propagande qeveria osmane e unionistëve dërgoi nga Stambolli një grup oficerësh xhonturq, për të organizuar ushtarakisht kryengritjen. Njëkohësisht ata nxorën edhe një organ të tyre në gjuhën turke me emrin "Sadai Mile" [Zëri i popullit]. Redaktorë të këtij organi do të ishin Mehmet Zekiu, Omer Lutfi dhe Musa Juka, më vonë i njohur si ministër në qeverinë e Zogut. </div><div>Me propozimin e Austro-Hungarisë e të Italisë dhe me miratimin e të gjitha Fuqive të Mëdha një vit pas Shpalljes së Pavarësisë u vendos si Princ i Shqipërisë, të zgjidhej Vilhelm Vidi. Menjëherë pas zgjedhjes së Princit u vendos që Durrësi të bëhej kryeqendër e qeverisë së Vidit. Këtë rrethanë e shfrytëzoi Esat Pasha i cili u përpoq që të bëhej figura kryesore pas Princit, sidomos me largimin nga qeverisja të rivalit të tij më të madh Ismail Qemalit.</div><div><br></div><div>Princ Vidi mbërriti në Shqipëri më 7 mars 1914. Menjëherë sapo mbërriti në Shqipëri formoi qeverinë me në krye Turhan Pashë Përmetin. Ndërsa Esat Pashën e caktoi Ministër të Brendshëm. Qeverisja e tij qysh në fillim nuk u pëlqye nga shqiptarët nga që këshilltarët kryesorë të tij nuk ishin shtetas shqiptar . Duke qenë Princ i zgjedhur me marrëveshje , ai do të mblidhte rreth vetes këshilltarë të Fuqive të Mëdha të cilët do të fillonin garimin ndërmjet tyre se kush do të kishte ndikimin më të madh tek princi. Në qeverisjen e tij do lindin dy rryma, njëra proitaliane dhe tjetra proaustriake, kështu që të gjithë anëtarët e kabinetit të tij do të ndaheshin në dy kampe. Me 10 prill 1914 do të sanksionohej Statuti organik i Shqipërisë, pra Kushtetuta. Sfida e qeverisjes së Princ Vidit, ishte ruajtja e kufijve të vendosur nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër.</div><div><br></div><div>Vilhelm Vidi gjatë qeverisjes së tij do të ndeshej me vështirësi të mëdha për shkak të njohjes së pakët intrigave të fshehta, gjendjes së ndërlikuar në vend nga bashkëpunimi austro-italian, Princi nuk kishte as fuqi dhe as influencë te shtetasit e tij . Pushteti i tij mbështetej vetëm në vullnetin nga jashtë të Fuqive të Mëdha dhe në praninë faktike të tyre nëpërmjet anëtarëve të KNK-së. Pa kaluar as dy muaj nga</div><div>ardhja në fuqi e princ Vidit u shfaqën mosmarrëveshjet e para në regjimin e tij. Këto mosmarrëveshje u zhvilluan, midis personaliteteve politike shqiptare si dhe këshilltarëve të huaj, po ashtu edhe ndërmjet administratës dhe vetë shtresave të ndryshme të popullsisë që priste ndryshime të shpejta në vend. Një kabinet i ri, u formua sërish me kryeministër Turhan pashë Përmetin. Brenda vendit gjendja precipitoi me të shpejtë drejt anarkisë dhe shteti i ri shqiptar nuk arriti të dilte nga faza e tij embrionale.</div><div><br></div><div>Në këto momente vihen re ndërthurje kontraditash të brendshme, dhe ndërhyrjesh politike të Fuqive të Mëdha e të shteteve ballkanike nga jashtë, që çoi në shpërthimin e një kryengritje në vitin 1914-1915. Kjo kryengritje ka hyrë në historinë e Shqipërisë si "Kryengritja e Shqipërisë së Mesme".</div><div><br></div><div>Në të gjithë vendin pati shtrirje territoriale të veprimeve politike e luftarake veçanërisht ndërhyrja e forcave ushtarake greke në të ashtëquajturin Epir të Veriut, që solli probleme të rënda për shtetin e sapo krijuar shqiptar.</div><div><br></div><div>Në 17 maj 1914, u nënshkrua Protokolli i Korfuzit. Dispozitat e këtij protokolli juridikisht lejonin krijimin e një zone autonome në jug të vendit të cilat sipas shtetit grek banoheshin nga minoritarë . Shqipëria nuk e ratifikoi menjëherë Protokollin e Korfuzit me shpresën se situata në Shqipërinë e Jugut do të përmirësohej. Ratifikimi i tij u bë më 23 qershor 1923, ky veprim i nxitur edhe nga presioni i Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, e detyroi qeverinë shqiptare të bënte lëshime.</div><div><br></div><div>Këto lëshime dhe moskundërshtimi i Protokollit, u bënë për dy arsye. Së pari, për shkak të situatës së acaruar ndërkombëtare që nuk ishte në favor të shqiptarëve. Arsyeja tjetër, lidhej me rëndimin e situatës së brendshme, për shkak të rebelimit në Shqipërinë e Mesme.</div><div> </div><div>Sipas historiografisë shqiptare, Kryengritja e Shqipërisë së Mesme nga synimet dhe përmasat në të cilat u zhvillua, është e ndarë në dy faza . Faza e parë u zhvillua në periudhën maj-tetor 1914, dhe faza e dytë në tetor 1914-deri në qershor 1915. </div><div><br></div><div>Në Shqipërinë e Mesme, qeveria e Turhan Pashës kishte nxjerrë një urdhër për mbledhjen e rezervistëve, për tu mobilizuar dhe nisur drejt Jugut. Mbledhja e rezervistëve në mbrojtje të kufirit jugor shfaqi probleme. Në Tiranë mezi u mblodhën 460 vetë, të cilët u bënë gati për të luftuar kundër batalioneve të "vorioepirotëve" . Më 17 maj, kur reparti i forcave qeveritare u nis në drejtim të Jugut u sulmua</div><div>nga grupe fshatarësh të armatosur, veprim ky që shënoi edhe fillimin e rebelimit në Shqipërinë e Mesme.</div><div><br></div><div>Kryengritja filloi në Shijak dhe u shtri më pas në qarkun e Durrësit e të Elbasanit. Esad Pashë Toptani pavarësisht se mbante poste Ministrore në kabinetin e Turhan Pashës në fillim të muajit maj filloi të zhvillonte propagandën e tij . Esadi, shfrytëzoi njohuritë jo të plota që kishte Princ Vidi për vendit tonë, dhe, me pretekst se po dërgonte trupa për të luftuar kundër Greqisë, shpërndau armë në krahinën e</div><div>Durrësit, Elbasanit e të Shqipërisë së Mesme. Esad Pasha me anën e agjentëve të tij përhapte urrejtjen dhe mërinë në popull kundër princit dhe ndezte zjarrin për ardhjen e një princi Turk nën të cilin fshihesh ai vetë.</div><div><br></div><div>Kur në jug barbarizmat e grekëve po zhvilloheshin me tërbim, në Durrës u zbulua se armët e shpërndame prej tij nuk kishin qenë për luftën kundër grekëve - sepse ky me Varatasin ishin marrë vesh për të armatosur përkrahësit e tij në Shqipërinë e Mesme. Kjo ishte një provë e re që tregonte se ai nuk punonte as për Shqipërinë dhe as për independecën e saj. Ai kërkonte sipasmarrëveshj es sekrete me</div><div>serbët-një copë tokë, Shqipërinë e Mesme ku vet ai t'ish Princ e Bej Nga raportet e pregatitura për qeverinë bullgare, tre muaj para se rebelimi të shpërthente, Sofja zyrtare ishte informuar se Esad Pashë Toptani së bashku me faktorë të tjerë po përgatitej të rrëzonte Vidin . Nuk vonoi shumë dhe raporti doli se ishte i vërtetë, në Shqipërinë e Mesme po pregatitej një lëvizje, kundër Princit. Njerëz të armatosur ishin përqendruar në rrugën e Shijakut që shkonte drejt Tiranës. Njerëzve të thjeshtë u ishte thënë se Princi donte ta hiqte fenë myslimane dhe se do të përkrahte martesat moderne, prandaj ai duhej të largohej sa më parë. Krahas popullsisë vendase në atë grupim ndodhej edhe një grup refugjatësh nga Dibra e Gostivari, të cilëve iu</div><div>kërkuan që po të dëbonin Vidin, serbët do t'iu kthenin përsëri tokat e rrëmbyera.<br><br></div><div>Një grup ushtarak me në krye një kapitenin holandez Saar, shkoi të merrej vesh me rebelët, por nuk ia arriti dot ti bindte. I alarmuar nga njerëzit e armatosur ai urdhëroi të hapej zjarr kundër tyre ku pati edhe të vrarë, kjo e irritoi popullin i cili marshoi drejt Shijakut në ndihmë tërebelëve kundër forcave qeveritare. Marshimi drejt Shijakut më 17 maj ishte një komedi e akorduar mes xhonturqve dhe Esat pashës, që ishte në shërbim të Serbisë dhe në kontakt me Greqinë nëpërmjet kunatit të tij Hamdi beut vegël qorre e mitropolitit të Durrësit. Realizimi me sukses i këtij grushti shteti do t'i siguronte Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi përfitime të rëndësishme territoriale, e ndërsa ministrit shqiptar ndihmën e shteteve fqinje për sundimin e tij në Shqipërinë e Mesme . Por krahas tyre edhe Italianët ishin përzierë në këtëçështje,kjo u duk pak më vonë kur përfaqësuesi i saj në Durrës nxitoi menjëhrë të bindte Princin mbi rrezikun që ishte afruar në derë. Në këtëçast kritik për qeverinë e Durrësit objekt kryesori dyshimeve u bë Esat Pashë Toptani.</div><div><br>Ushtarakët e huaj holandezë me kërkesë të Fuqive të Mëdha e arrestuan Esatin më 19 maj 1914. Me ndërhyrjen e Italisë, Esadi u lirua me kusht që të mos kthehej më në Shqipëri. Pas disa ditë luftimesh forcat rebele rrethuan Durrësin. Princ Vidi u largua dhe u strehua në një anije italiane, për ta patur rrugën e largimit më të lehtë në rast se do të fitonin forcat rebele.</div><div><br></div><div>Në këto momente kabineti qeveritar dhe dorëheqjen, por princi e ngarkoi përsëri Turhan Pashën të formojë qeverinë e re . Nga kjo lëvizje fshatarët mbetën përsëri të pakënaqur sepse në krye do të qëndronin përsëri bejlerët dhe Esati,që për grupin e kryengritësve ai kishte qenëpërçarës dhe prishës i unitetit .Në krye të turmës fshatare qëndronte Musa Qazimi, i cili ishte fillimisht duke mbështetur</div><div>komitetin "Bashkim e Përparim" me synimin për tu bërë deputet i Durrësit, prandaj filloi të vepronte me çdo mjet kundër Esat Pashës. Kryengritësit që në ditët e para të kryengritjes në Shijak dhe Kavajë brohorisnin "Duam babën" dhe kishin ngritur flamurin Turk. Kryengritësit drejtoheshin nga përfaqësues të fesë dhe të klerit të ndikuar nga propaganda e Turqve të rinj që mendonin se vetëm Turqia mund të ishte shpëtimtari i tyre.</div><div><br></div><div>Më 29 Maj 1914, sipas një raporti interesant të botuar në gazetën turke Ikdam midis të tjerash thuhej: Kryengritësit [revolucionarët] shqiptarë i kishin deklaruar përaqësuesve të KNK, se "Shqipëria kërkonte emërimine një princi mysliman dhe kthimin e sovranitetit osman".</div><div><br></div><div>Më 3 qeshor 1914, krerët kryengritës organizuan në Shijak një mbledhje të përgjithshme ose një lloj kongresi, ku shpallën programin e tyre. Rolin kryesor e luajtën agjentët e Esat Pashë Toptanit. Kryetar u zgjodh esatisti Mustafa Ndroqi, nënkryetar u zgjodh ish majori i ushtrisë osmane Xhenabi Adili, anëtarë u bënë myftiu i Tiranës Musa Qazimi, Arif Hikmeti dhe Haxhi Adili. Komandant i përgjithshëm u</div><div>zgjodh Qamil Haxhi Fejza . Programi i kryengritësve përmbante këto kërkesa; përmbysjen e Princ Vidit e të qeverisë së tij, bashkimin e Shqipërisë me Perandorinë Osmane, vendosjen e një princi Turk në Shqipëri, zëvendësimin e flamurit shqiptar, me gjysmëhënën turke, përdorimin e gjuhës turke dhe zgjedhjen e kryemyftiut nga Shejhul-islami.<br></div><div><br></div><div>Kështu në telegramin e tij, përfaqësuesi i Austrisë pranë KNK-së Kral në Vlorë, shkruan se KNK, ka vendosur t'u drejtohet Fuqive të Mëdha për të bërë protestime në Stamboll lidhur me këtë ngjarje. Por Gjermania nga ana e saj nuk do të pranonte pasi Veziri i Madh Said Halim Pasha kishte deklaruar se qeveria Turke nuk ka të bëjë aspak me lëvizjen e Turqve të rinj në Shqipëri. Këtë qëndrim qeveria osmane ua ka bërë të ditur me kohë Fuqive të Mëdha, dhe se do të refuzojë kategorikisht çdo shtytje të huaj për të vepruar në Shqipëri. </div><div><br></div><div>Me përhapjen e kryengritjes situata brenda vendit u bë e rëndë. Koloneli britanik Filips [në atë kohë] komandanti i garnizonit ndërkombëtar që administronte Shkodrën, zhvilloi një takim me pesë përfaqësues nga kryengritësit, midis tyre vuri re se njëri ishte një prift grek dhe një tjetër, i dërguari i xhonturqve . Kryengritësit u treguan të gatshëm të bisedonin por nuk u tërhoqën nga kërkesa kryesore e tyre kryesore largimi i Princ Vidit. Pra kuptohej se gjendja ishte rënduar dhe në fund të qershorit vetëm Vlora, Shkodra dhe Durrësi kontrolloheshin në njëfarë mase nga qeveria. Niveli i tensionit kishte arritur në pikë të tillë sa një gazetë Vieneze, shkruante se Vidi "ishte i shtrënguar ta linte fronin e Shqipërisë ngaqë kryengritësit zotëronin situatën dhe pozicioni i tij nuk mund të mbështetej më". Më 4 gusht 1914 filloi Lufta e Parë Botërore, e cila çoi në prishjen e aleancës Austro-Italiane. Prishja e ekuilibrit të interesave ndërmjet Austro-Hungarisë dhe Italisë në rrafshin ndërkombëtar ishte ndër faktorët përcaktues në paqëndrueshmërinë e pushtetit të Vidit në Shqipëri.<br></div><div><br></div><div>Princ Vidi qëndroi asnjanës dhe nuk u bashkua me Austrinë kundër Serbisë, në Luftën e parë Botërore. Austria duke mos pasur më nevojë për Vidin, e likuidoi pushtetin e tij, duke i dërguar, një ultimatum që të largohej nga Shqipëria. Më 3 shtator 1914, i detyruar nga faktori i brendshëm dhe ai i jashtëm, Princ Vidi dhe qeveria e tij u larguan nga Shqipëria duke e lënë pushtetin në duart e KNK-së. Në të njëjtën ditë [ më 3 shtator] Mustafa Ndroqi i dha një intervistë gazetës italiane "IlMessagero" ku theksonte se "Qëllimi i kësaj kryengritje ka qenë shpallja e osmanllikut dhe bashkimi me dinastinë osmane" dhe se "Flamuri turk është simboli i Këshillit të përgjithshëm".</div><div><br></div><div>Shpërbërja e strukturave ndërkombëtare, mobilizimi i ushtarëve në fronte të ndryshme të luftës, shterrimi i fondeve që i jepeshin qeverisë së Vidit në kuadër të huasë ndërkombëtare çuan në fundin e mbretërimit të princit. Më 3 shtator Princi nxori një shpallje ku ripohonte angazhimin e vet dhe besimin që kishte në veprën patritotike, por duke shpjeguar se në Evropë kishte filluar lufta bënte me dije se ishte "më e dobishme që për një farë kohe të shkonte në Perëndim" . Vilhelm Vidi edhe pse u largua për në luftë, i ruajti të drejtat e t'ia dhe asnjëherë nuk hoqi dorë nga pretendimi për fronin shqiptar. Shqipëria mbeti për të gjithmonë një principatë in abstenia. Katastrofa ushtarake e Princit në përpjekjet kundër kryengritësve kishte ardhur si pasojë e paaftësisë, tradhëtisë, mungesës së disiplinës, papërgjegjshmërisë dhe karakterit grindavec të bejlerëve.</div><div><br></div><div>Në historiografinë shqiptare "Kryengritja e Shqipërisë së Mesme" ka ngjallur dhe vazhdon të ngjallë diskutime. Nisur me mënyrën sesi u zhvilluan ngjarjet në këtë kryengritje gjykoj që kjo ishte lëvizje antikombëtare. Rrjedhja e ngjarjeve të bën të mendosh se këtu kishin dorë fuqitë e huaja të cilët nuk donin të mbronin pavarësinë dhe stabilizimin e jetës politike në Shqipëri. Ata nuk donin ekzistencën e një shteti shqiptar të qeverisur nga vetë shqiptarët. Kjo kryengritje ishte një lojë e shteteve të huaja për të vendosur supremacinë e tyre në Shqipëri dhe për të realizuar ëndrrat e tyre të vjetra. Raportet diplomatike austro-hungareze flasin për një rol aktiv të ministrit grek Varatas, të ngarkuarit me punë të Serbisë Gavriloviç, mitropolitit të Durrësit Jakovit, ministrit të Rusisë, Italisë dhe Francës . Nisur nga mënyra si u zhvilluan ngjarjet dhe se si shteti shqiptar shkoi drejt zhdukjes nga loja që luanin shtete të ndryshme, duhen theksuar shkaqet që e çuan vendin tonë në këtë situatë.</div><div><br>Shkaqet e këtij rebelimi janë: së pari, politika që turqit e rinj ndoqën në rajon duke akumuluar mllefet dhe mëritë ndaj Fuqive të Mëdha. Drejtuesit unionistë të perandorisë nuk mund të pranonin vendimet më të cilat u nënshkrua paqja pas luftrave ballkanike. Në këto marrëveshje, Fuqitë e Mëdha e larguan pothuajse tërësisht Perandorinë Osmane nga rajoni i Ballkanit. Prandaj si Bullgaria ashtu edhe Turqia ishin të pakënaqura nga zgjerimet e Greqisë dhe Serbisë. Ato kishin formuar në mënyrë të fshehtë, një aleancë Bullgaro-Turke e cila asnjëherënuk u ratifikua dhe mbeti në sirtar. Gjithashtu të dyja këto vende u bënë aleate me Boshtin Qendror në vitet e Luftës së parë Botërore duke u radhitur në koalicion me Gjermaninë dhe Austro-Hungarinë.</div><div><br></div><div>Së dyti, dokumentacioni i kohës dhe letërsia historike dëshmojnë se intrigat e serbëve, grekëve dhe turqve të rinj, me Esadin e njerëzit e tij ndikuan shumë në një pjesë të popullsisë shqiptare . Në fund të prillit të vitit 1914, marrëdhëniet osmano- greke ishin disi më të qeta. Me ndërmjetësinë e Britanisë së Madhe vijonin përpjekjet për t'i ulur krerët më të lartë të dyja shteteve në bisedime.</div><div><br></div><div>Së treti, mënyra e sjelljes së Fuqive të Mëdha ndaj kufijve veriorë dhe jugorë të vendit tonë. Politika që ndiqesh ndaj popullsisë shqiptare veçanërisht nga Austro- Hungaria për ta ngritur atë kundër Serbisë kundërshtares së saj. Rrëzimi i qeverisë së Turhan Pashës, dhe sidomos largimi i Esat Pashës pas marrëveshjes që ai nënshkroi në Nish me Pashiqin kryeministrin e Serbisë, si dhe interesat e tij proitaliane do ta bëjnë atë të papërshtatshëm për austriakët dhe xhonturqit të cilët i kishte tradhëtuar.</div><div><br>Së fundi, Greqia dhe Serbia e kishin destabilizuar gjithmonë shtetin shqiptar, duke furnizuar me mjete monetare eksponentë regresivë për ta bërë të papëlqyeshme sjelljen e tyre përpara Evropës. Sipas Mehdi Frashërit në librin e tij "Kujtime" vetëm në Shqipëri, Greqia kishte 400 priftërinj ortodoksë që vullnetarisht ishin agjentë lajmërues të mitropolit Jakovit, dhe me anën e këtij ministrit të Greqisë, Varatasit . Tri ditë pas largimit të princ Vidit pjesëtarët e grupeve që kishin marrë pjesë në kryengritje hynë në Durrës dhe ngritën flamurin turk. Pas realizimit të objektivit të parë, shumë prejt tyre të angazhuar në rebelimin për përmbysjen e Vidit, nisën të përçaheshin mes tyre. Kryengritësit nuk e kishin të qartë se çfarë lloj regjimi të ndryshëm nga ai i Vidit dëshironin. Konflikti më i madh midis tyre kishte të bënte me atë se kujt duhet t'i ofrohejfroni shqiptar. U propozuan kanditatura të ndryshme edhe pse Vidi nuk kishte abdikuar në mënyrë zyrtare. Menjëherë sapo doli në skenë çështja e një princi për Shqipërinë jo vetëm nga Fuqitë e Mëdha por edhe nga dera osmanëve u ofruan kandidatë myslimanë. Midis tyre nga dera e osmanëve ishte Princi Burhanedin i cili u shfaq si kandidatura e vetme në vitin 1914. Ai ishte djali i tretë i sulltan Abdylhamitit. Për të Shqipëria, ishte një vend i bukur, i banuar nga njerëz disi të çuditshëm por besnikë, të cilët ndaheshin në dy kategori; në atë të nëpunësve dhe zyrtarëve të perandorisë, dhe në të dytën ato që u ngjanin kopshtarëve, ushtarëve dhe gardës së pallatit.</div><div><br></div><div>Një përshkrim të përafërt ka dhënë edhe sulltan Abdyl Hamiti kur e pyetën rreth karakterit që ka shqiptari botuar në kujtimet e tija . Kjo komedi për ardhjen e një kandidati nga dinastia osmane, ishte kurdisur nga agjentët e Turqve të rinj, për të ruajtur, në një farë mënyre marrëdhëniet me Perandorinë Osmane . Pasi u zbulua kanditatura e Izet Pashës prej Naseliçi [Maqedonia Jugperëndimore] dhe komploti i Beqir Grebenesë, për t'i dhënë kësaj lëvizjeje një ngjyrë popullore Turqit e rinj rekrutuan disa anëtarë të institutit gjuhësor "Aksaray Mahfili" [Katedra e Aksarait]. Këta anëtarë të cilët ishtin përpjekur për të futur alfabetin osman me shkronja arabe për shkrimin e gjuhës shqipe, nën drejtimin e Arif Hikmetit, erdhën në Shqipëri që të realizonin planin e tyre.<br><br></div><div>Kryengritësit arritën të krijojnë një Senat për Shqipërinë e Mesme, i cili përbëhej nga njëzet e nëntë anëtarë me në krye Mustafa Ndroqin. Krijimi i Senatit iu njoftua edhe Fuqive të Mëdha, ndërsa anëtarëve të Komisionit të Kontrollit iu bë e ditur se shërbimet e tyre nuk ishin më të nevojshme dhe ata u larguan në fund të shtatorit . Kjo shënoi fundin e përfaqësimit diplomatik në Shqipëri. Një delegacion i kryesuar nga Haxhi Aliu, një anëtar i Komitetit të Bashkimit e të Përparimit të Turqve të rinj dhe armik i Esat Pashës, shkoi në Stamboll për të kërkuar Burhanedinin djalin e Sulltan Abdylhamitit të vinte si mbret i Shqipërisë.</div><div><br></div><div>Senati i nxitur nga Haxhi Aliu deklaroi përfundimisht që ishte kundër kthimit të Esat Pashës, një deklaratë që u vlerësua në të gjithë Shqipërinë. Ndërkohë edhe Esati nuk ndenji duarkryq. Ai gjeti mbështetje tek disa përkrahës të tij vendas, si edhe gëzonte mbështetjen e miqve të tij të jashtëm grekë, serbë, malazesë, veçanërisht atyre italianë.</div><div><br></div><div>Ndërkohë, lufta e madhe botërore Esat Pashës i kishte sjellë fatin në derëpërsëri, në orvatjen për t'u bërë prijës i Shqipërisë. Ai duke e ditur se tashmë Austro-Hungaria ishte në luftëme Serbinë u përpoq që të hynte në lidhje me konsullin serb në Selanik duke i ekspozuar planin e tij. Esati u takua në fillim të shtatorit me N.Pashiqin kryeministrin serb, duke realizuar një marrëveshje dhe duke u furnizuar</div><div>bujarisht me fonde dhe pajisje.</div><div> </div><div>Më 22 shtator Esat Pasha, pasi kishte nënshkruar marrëveshjen me qeverinë serbe , u nis për në Shqipëri. Në kufi afër Dibrës, me të u bashkuan rreth 4 000 vetë të armatosur, të cilët edhe më parë i financonte qeveria serbe . Ai hyri më 2 tetor në Durrës dhe e detyroi Senatin ta shpallte president dhe komandant të përgjithshëm. Mori në dorë pallatin mbretëror dhe shiti pasurinë private të Vidit. Grushti i shtetit i realizuar nga Esati ngjalli zemërim, prandaj popullsia e Shqipërisë së Mesme kërkoi një shpjegim për rrethanat në të cilat ai kishte gjetur fondet dhe mjetet e tij. </div><div>Lidhur me intrigat e tij në dokumentet osmane theksohet se: "nga ana e Serbisë iu dërguan Esat Pashës çdo muaj 15 mijë napolona flori, për të mbledhur një</div><div>forcë prej 5 mijë xhandarë. Qëllimi ishte të sulmohej Durrësidhe Princ Vidi".</div><div><br></div><div>Esat Pasha për të forcuar edhe më tepër pozitat e veta, thirri Haxhi Qamil Fejzën gjoja për bisedime dhe e burgosi. Ky gjest i tij e shtoi më tepër tensionin dhe konfliktin me kryengritësit. Marrëdhëniet me Esad Toptanin u keqësuan më tepër kur ai shpërndau edhe komisionin që u kthye nga Stambolli, nën kryesinë e Haxhi Aliut. Me këtë akt Esat Pasha tregoi se kishte hequr dorë nga marrëveshja e mëparshme për ardhjen e një princi Turk në Shqipëri. Shqipëria e Mesme dikur e nxitur kundra Vilhelm Vidit, tanimë u kthye kundra Esatit. Nën drejtimin e Haxhi Qamilit, shërbëtorit të një prej pinjollëve Toptanas, më 23 nëntor filloi një kryengritje e fuqishme kundër Esat Pashë Toptanit.</div><div><br></div><div>Haxhi Qamili, dogji kullën e Esat pashës në çiflikun e tij në Laprakë, si dhe shtëpitë e tij në Tiranë. Në sulmet që ai ndërmori u përkrah edhe nga elementët turkofilë dhe xhonturqit. Esadi u kthye në Durrës dhe të gjitha viset që ndodheshin nën sundimin e tij hynë tashmë nën sundimin e Ehlikijamit [ Kryengritjes fshatare] . Më 2 nëntor 1914, Turqia hyrin në luftë, kundra Antantës. Reshtimi i saj me</div><div>forcat si aleate e fuqive të Boshtit Qendror, bëri që politika e Turqve të rinj tashmë të ndryshojë. Ajo u bëri thirrje gjithë myslimanëve të botës për luftën e shenjtë kundër armiqve të saj dhe si rrjedhim kundër Esat Pashë Toptanit, të cilin gjyqi ushtarak otoman e kishte dënuar me vdekje si tradhëtar të Perandorisë Osmane dhe të fesë .</div><div><br>Një nga personazhet politikë të kohës Eshref Frashëri, do ti shkruante një letër Mithat Frashërit në muajin tetor të atij viti ku do të theksonte ndër të tjera edhe ardhjen e një delegacioni xhonturk në Shqipëri, për ti diktuar lëvizjes kryengritëse vijën politike të Perandorisë Osmane . Ai theksonte se kishte filluar një kryengritje fshatare kundër Esat Pashës prej fshatarëve të Shijakut. Tregonte që ishte formuar një Komision në Shkodër i cili kishte filluar bisedimet, për flamurin, për emrin e nëpunësve të rinj duke formuar një komitet të ri dhe pranimin e turqishtes si gjuhë zyrtare.</div><div><br></div><div>Udhëzimet nga Stambolli treguan se qeveria turke kishte pranuar që Shqipëria të shtrihej nën ndikimin Austro-Hungarez. Përpjekjet e marrëveshjet me Turqit e rinj bëheshin nga shumë anë. Kështu Pallaviçini, ambasadori austriak në Stamboll, në telegramin që i drejtonte Bertholdit, tregonte se kishte folur me Talat Beun mbi instruksionet që u janë dhënë turqve të rinj në Shkodër.</div><div><br></div><div>Elementët fanatikë të klasës çifligare turkofile të Tiranës të kryesuara nga Musa Qazimi si dhe elementët proturk të Elbasanit të udhëhequr nga Qamil Haxhi Fejza, nënshkruan në 20 dhjetor të vitit 1914 marrëveshjen e njohur me emrin "Besëlidhja e Krujës" me të cilën shpallën luftën kundër qeverisë së princ Vidit dhe "bashkimin e Shqipërisë me Turqinë" . Në këtë takim u morën një sërë vendimesh;</div><div>të kryhej ribashkimi me Perandorinë Osmane, të ftohej një princ mysliman i familjes otomane për tu bërë mbret i tyre; të dëbohej Esat Pasha; të zgjidhej një këshill administrative "jo me një udhëheqës të vetëm" për mbrojtjen e të drejtave të popullit; të niste shërbimi i detyruar ushtarak. U vendos gjithashtu që të ndalohej kushdo nga krahinat rivale [Dibra e Mati] që kërkonte të kalonte territorin e kontrolluar nga Bashkimi.</div><div><br></div><div>Në dhjetor të 1914, Italia pushton Vlorën, pushtimi i saj ndiqet me vëmëndje edhe nga Perandoria Osmane. Në burimet dokumentare arkivore osmane gjenden letërkëmbimet e kryeministrit të Perandorisë Osmane në këtë kohë, Said Halim Pashës, me ambasadorin e tij në Itali. Ndër të tjera në korrespondencën e tyre flitej rreth lëvizjeve të cilat kishin lidhje me Shqipërinë. Madje në këto telegrame të dërguar nga ambasadorët e Portës së Lartë në Romë dhe Berlin thuhej se Italia po përgatitet të pushtojë Vlorën dhe Shqipërinë Në fund të dhjetorit agjentët xhonturq së bashku me përkrahësit e tyre i dërguan një telegram princ Vidit me të cilin e njoftonin se e njihnin atë si mbret të Shqipërisë. </div><div><br></div><div>Në fillim të 1915, Perandoria Osmane dërgoi në Shqipëri tre delegacione, të kryesuara nga Hajredin bej Prishtina, Sali bej Jegeni, Fuat bej Pustina dhe Shefqet Peja të cilët iu dhanë udhëzime të reja udhëheqësve të kryengritësve. Ata duhej të shihnin jo më drejt Perandorisë Osmane, dhe të hiqnin dorë nga politika e krijimit të një principate myslimane në Shqipërinë e Mesme, për të kaluar tashmë në një politikë të re të orientuar drejt Austro-Hungarisë.</div><div><br></div><div>Në fund të janarit Fejzi Bej Alizoti hartoi programin e kryengritësve në lidhje me xhonturqit . Në shkurt të vitit 1915, njoftonin se Fejzi Bej Alizoti dhe Aqif Pashë Biçakçiu qenë marrë vesh tashmë me Turqit e rinj në Bari.</div><div><br></div><div>Motivet të cilat i shtynë këto patriotë të merren vesh me qarqet sunduese të Perandorisë Osmane ishin të ndryshme. Ata synonin që me anë të ndihmës që do të merrnin nga qeveria e turqve të rinj, të mund të luftoheshin armiqtë e brendshëm edhe të jashtëm të vendit. Duke justifikuar veprimin e këtyre atdhetarëve, gazeta "Koha" shkruante, se shkaqet e Kryengritjes kundër princ Vidit në Shqipëri nuk mund t'i ngarkoheshin vetëm Turqisë e xhonturqve, se ata ishin aleatët e mundshëm dhe prandaj edhe ishin të interesuar për qënien e një Shqipërie të fortë. "Turqia thuhej në këtë gazetë, nuk mendon të vijë prapë këtu, -ajo don që ne të jemi të fortë sepse kemi armiq të përbashkët".</div><div><br></div><div>Ndërkohë vetë aleatja e Perandorisë Osmane, Austro-Hungaria po përpiqej ta pushtonte vetë Shqipërinë dhe ta fuste atë nën suazën e saj. Perandoria Osmane në këtë kohë do të gjendet në vështirësi të mëdha. Ajo ishte e shtrirë në disa fronte lufte të cilat ishin të papërballueshme, si nga ana e forcave të armatosura, ashtu edhe nga e furnizimeve ushtarake. Delegacioni i parë i kryesuar nga Hajredin bej Prishtina dhe Sali bej Jegeni, solli me vete edhe një letër nga Ministri i Brendshëm i Perandorisë Osmane, Mehmet Talat Pasha. Edhe delegacionet e tjera që erdhën mbrapa sollën po të njëjtat udhëzime. Në përputhje me këto udhëzime, Fejzi beu së bashku me xhonturqit filloi të hartonte një program të kërkuar nga ana e kryengritësve . Në këtë program ata propagandonin për një Shqipëri më vete, se mund të përdorej flamuri i Shqipërisë në vend të flamurit Turk për të cilin ishte bërë propagandë deri atëherë dhe se mund të pranohej sërish princ Vidi si mbret i Shqipërisë.</div><div><br></div><div>Jo të gjithë krerët kryengritës e kuptuan këtë ndryshim dhe grupi udhëheqës i kësaj kryengritjeje u nda në dy grupime; në atë konservatoro-fanatik që vazhdonte të mbante akoma parullat të vjetra, dhe në grupin me përparimtar, që u orientua drejt Austro-Hungarisë.</div><div><br></div><div>"Aso kohe,- thekson në kujtimet e tij Ismail Strazimiri, kishin ardhë në Dibër disa fetva prej Stambolli. Me këto fetva thirreshin myslimanët me marrë pjesë në luftë kundra armiqve të Turqisë myslimane".</div><div><br></div><div>Përkundrejt interesave të përbashkëta shumë vetë shfaqnin edhe mosbesimin e tyre të thellë, të përforcuar nga e kaluara e afërt, ndaj politikanëve xhonturq Aleancën me xhonturqit e shikonin me dyshim dhe partizanët e shumtë të ruajtjes së asnjanësimit së shtetit të ri shqiptar.</div><div><br></div><div>Në të vërtetë komiteti xhonturk i Stambollit, në marrëveshje me Vjenën dhe nën shtytjen e saj, përpiqej t'i lidhte shqiptarët pas vetes dhe t'i fuste në luftë kundër Serbisë për llogari të vet.</div><div><br></div><div>Mendimi se shpëtimi i Shqipërisë do të varej nga suksesi që do të kishte aleanca austro-gjermane i çonte shumë politikanë shqiptarë të asaj kohe drejt afrimit me Turqinë, me qarqet sunduese të saj, me turqit e rinj dhe me përkrahësit e tyre në Shqipëri. </div><div><br></div><div>Aleanca e tyre me ta duhet parë jo vetëm në gjykimin dhe simpatinë e disa elementëve vendas të kësaj kryengritjeje, por edhe në konjukturat e jashtme. Ata ofruan shqiptarin Kara Said Pashën, i cili pritej të vinte në Shkodër Kara Said Pasha një komandant i ushtrisë turke në pension i ardhur nga Stambolli për në Gjenevë, dhe i përkrahur nga Austria për të shpëtuar Shqipërinë më 4 tetor 1916 u zu rob nga Malazezët duke kaluar për në Shqipëri.</div><div><br></div><div>Në shkurt të vitit 1915, përsëri me nxitjen e xhonturqve, disa nga krerët e Këshillit të përgjithshëm në një mbledhje të veçantë që bënë në Elbasan, me nxitjen e një delegacioni nga Stambolli, aprovuan një rezolutë të cilën ia drejtuan Princ Vidit, që ndodhej atëherë në frontin e Karpateve si major i ushtrisë gjermane. Në këtë rezolutë thuhej se kryengritësit dëshironin kthimin e tij në Shqipëri . Kjo thirrje nuk</div><div>gjeti miratimin e elementëve më konservatorë të prirë nga Haxhi Qamili dhe Musa Qazimi, të cilët këtë lloj ringjalljeje të besnikërisë ndaj Vidit e shtypën me të shpejtë.</div><div><br></div><div>Në pranverë të 1915, kemi një përplasje midis forcave të Esat Pashës dhe kryengritësve të Haxhi Qamilit. Duke parë anarkinë dhe gjendjen kaotike të Shqipërisë, në këtë periudhë forcat ushtarake të shteteve fqinje filluan të zbatonin planet dhe dëshirat e tyre për pushtimin e trojeve shqiptare. Trupat serbe pushtuan disa krahina shqiptare dhe liruan Esat Pashë Toptanin, i cili mbahej i izoluar. Haxhi Qamili, Musa Qazimi etj., u kapën dhe me urdhër të Esatit u ekzekutuan. Me ekzekutimin e tyre mori fund Kryengritja e Shqipërisë së Mesme.</div><div><br>Lëvizja kryengritëse e Shqipërisë së Mesme u përjetua me dhimbje dhe me një ndenjë revolte nga atdhetarët shqiptarë. Në shkrimet e tyre të botuara në organet e shtypit brenda e jashtë vendit, ata dënuan rolin tradhëtar të Esat pashë Toptanit në këtë kryengritje, si dhe të udhëheqësve fanatikë e antikombëtarë të saj . Gazeta "Dielli" do të shkruante se: "kjo lëvizje ishte e ushqyer prej Turqisë e ndihmuar prej Serbo-Greqisë dhe e përhapur prej Italisë. Ajo u rrit nga pakujdesia e qeverisë, shumica e së cilës mbahet vetëm me këto propoganda dhe është e kompromentuar me kryengritësit".</div>](https://www.ballikombetar.info/wp-content/uploads/2017/03/haxhi_qamili.jpg)
![<div>Aspekti më i ri dhe padyshim më i rëndësishëm për fazën e sotme të zhvillimit të arkeologjisë mesjetare është ai i kërkimeve të ndërmarra këto vitet e fundit pothuaj në tërë vendin tonë, të cilat kanë pasur si qëllim edhe njohjen e procesit të formimit të popullit shqiptar. Kjo është një kohë për të cilën burimet historike të shkruara janë të mangëta dhe ku të dhënat arkeologjike fitojnë një vlerë të veçantë. Grumbullimi i një lënde të pasur e të larmishme arkeologjike, bashkë me të edhe i fakteve të reja, i kanë dhënë asaj mundësinë që në lidhje me këtë problem të arrijë një varg rezultatesh të shënuara.</div><div><br></div><div>Mbi bazën e këtyre të dhënave në referat do të trajtohen këto çështje: Kultura e antikitetit të vonë dhe uniteti i saj (duke përfshirë edhe ndikimet romake-provinciale bizantine të hershme), kultura arbërore e mesjetës së hershme dhe veçoritë e elementët përbërëse të saj dhe prejardhja e tyre, vendi dhe koha e formimit të kësaj kulture dhe vazhdimësia e jetës qytetare nga antikiteti në mesjetë. Ato përbëjnë një problem të madh e të vështirë dhe kërkimet arkeologjike po japin dita-ditës dëshmi të qarta që procesi i formimit të popullit shqiptar u krye në kushtet e një zhvillimi në fillim të ngadalshëm por që pas shek. VIII mori përpjesëtime të dukshme. Koha e vonë antike ka qenë një periudhë vendimtare në historinë e ilirëve të jugut, një kohë kur u krye procesi konservues i kulturës materiale e shpirtërore, mori impulset e para një proces tjetër, ai i formimit të popullit shqiptar. Ky proces u zhvillua në kuadrin e Perandorisë Romake të vonë e më vonë të asaj Bizantine dhe mban vulën e kohës si në aspektin historik, ashtu edhe kulturor.</div><div><br></div><div>1. Shtimi i zbulimeve arkeologjike i ka ndryshuar mendimet e vjetra për kohën e vonë antike në trevën e ilire jugore dhe na ka imponuar një vizion historik të ri. Ato kanë dhënë prova të pakontestueshme të vazhdimësisë etno-kulturore ilire në provincat e Prevalitanës, Dardanisë, Epirit të Ri dhe Epirit të Vjetër dhe të pranisë në to në atë kohë të një kulture unitare.</div><div>Dihet se një nga pasojat më të rëndësishme të rendit skllavopronar qe rënia e qyteteve dhe ruralizmi i jetës, sidomos në perëndim. Kjo u ndie edhe në provincat lindore të Perandorisë Romake. Në trevën e gjerë ilire vihet re rritje e ndjeshme e vendbanimeve fshatare, të cilat në antikitetin e vonë na dëshmohen nëpërmjet të dhënave arkeologjike në një numër më të madh, sesa në shekujt e mëparshëm. Me interes janë në këtë vështrim gjetjet e dendura të veglave bujqësore në nekropolet pranë këtyre vendbanimeve fshatare. Në vendin tonë kjo dukuri pasqyrohet në Ultësirën Bregdetare të njohur më parë si një krahinë e urbanizuar intensivisht. Popullsia fshatare e këtyre vendbanimeve na paraqitet tani si një fshatarësi e lirë dhe mjaft aktive. Kriza e rendit skllavopronar ndikoi edhe në lidhjet tregtare ndërprovinciale. Ato tani ndërpriten dhe treva ilire na paraqitet e pavarur nga importi. Prodhimet zejtare vendëse tani plotësojnë nevojat e konsumatorëve, por, ndryshe nga e kaluara, ky është prodhim i zejtarëve të vegjël.</div><div><br></div><div>Popullsia fshatare ilire në qëndresën e gjatë kundër pushtuesve romakë ka treguar një stabilitet në fusha të ndryshme të jetës. Fundi i sundimit të gjatë të traditave të artit romak i çliroi edhe në provincat ilire jugore forcat krijuese vendëse, të cilat deri atëherë i kishte ndrydhur ky art. Në lidhje me këtë rilindje të artit vendës, ku nuk mungojnë edhe ndikimet antike, janë me shumë interes disa relieve të gjetura këto vitet e fundit. Ato tregojnë njerëz të punës, bujq e zejtarë, dhe janë vepra të dala nga duart e mjeshtërve popullor. Këto relieve që zbulohen kryesisht në vendbanime fshatare, dallohen nga ato më të hershmet nga kompozimi, gdhendja e cekët e gurit dhe sidomos nga veshja tipike ilire që mbajnë figurat njerëzore të skalitur. Ky art popullor provon se bashkësia etnike ilire nuk ka pushuar së ekzistuari asnjëherë. Ecuria e procesit evolutiv të kulturës ilire gjatë kohës së vonë antike u bë në mënyrë të rregullt.</div><div><br></div><div>Këtu duhet shtuar edhe ky fakt: me gjithë qëndresën e gjithanshme kundër romanizimit – i cili nuk mundi të çonte në asimilimin e kulturës – si pasojë e kontakteve të vazhdueshme me kulturën e Perandorisë Romake, në kulturën ilire hynë elemente të reja, por ilirët mbetën një element etnik i qëndrueshëm.</div><div><br></div><div>Karakteristikë për kohën e vonë antike ka qenë edhe fortifikimi i disa qyteteve, por sidomos rindërtimi i kështjellave fushore me karakter ushtarak. Të tilla kanë qenë fortesat e Skampinit (Elbasan), Vigut (në rrethin e Shkodrës), Paleokastrës (në rrethin e Gjirokastrës), e në ndonjë tjetër. Është thënë se ngritja e tyre ka qenë diktuar më tepër nga nevoja e mbrojtjes kundër invazioneve të gotëve e të barbarëve të tjerë. Duke pranuar si të drejtë këtë mendim, duhet shtuar se këto kështjella u ndërtuan edhe për një arsye tjetër jo më pak të rëndësishme: për të kontrolluar lëvizjet e kryengritjet e popullsisë vendase, e cila, siç njoftohet në mjaft raste, ka kundërshtuar pushtimin romak. Le të kujtojmë këtu një kryengritje të ilirëve taulantë të vitit 395 të e. sonë, të cilën perandori Honor e shtypi duke dërguar kundër tyre vizigotët e komanduar nga Alariku.</div><div><br></div><div>Një pamjet tjetër kemi në qytetet, ku kriza e rendit skllavopronar u ndie më shumë dhe u shoqërua me pasoja të rënda, sidomos në shek. IV të e. sonë. Por, megjithatë, jo të gjitha qytetet e provincave ilire jugore u rrënuan dhe u braktisën nga popullsia. «Seleksionimi» i qyteteve të lashta u bë më tepër në ultësirën Bregdetare të Adriatikut, ku kishte një dendësi qytetesh relativisht të madhe. Kështu ndodhi në qytetin e madh e të njohur të Apolonisë. Pas një mijë vjet jetë Apolonia u bë dhe qendër peshkopale, por, duke mos pasur një rol ekonomik (lumi Aoos kishte ndërruar shtrat dhe derdhej më në jug, kurse rrethina bujqësore ishte bërë moçalore), u kthye në një qendërbanim «parazitar», të cilin dora-dorës e braktisën banorët. Në atë kohë u braktisën edhe qytete të tjera si Antigones (Jerma pranë Gjirokastrës), qyteti në Zgërdhesh të Krujës etj.</div><div><br></div><div>Në shek. V e VI gjendja e përgjithshme e provincave ilire jugore të përfshira në Perandorinë e Lindjes, disi ndryshoi. Kishte ende qytete të cilat, të favorizuara nga pozita e mirë gjeografike, e përballuan dhe e kapërcyen krizën e rendit skllavopronar të shek. IV dhe mbetën përsëri qendra të rëndësishme të fortifikuara me mure të rindërtuara. Këto qytete u mbajtën gjallë si rezultat i rritjes së elementeve prodhuese dhe të periferisë së tyre. Disa nga këto qytete, Skodra, Lisi (Lezha), Antipatrea-Pulkeriopoli (Berati), Aulona, Hadrianopoli (Melani në rrethin e Gjirokastrës), Onhezmi (Sarandë) e ndonjë tjetër, duke u ndodhur në rrugët e rëndësishme tokësore e detare mbetën qendra zejtare-tregtare. Kërkimet arkeologjike kanë treguar se në Lis, poshtë, në këtë kohë ka pasur një lagje, e cila, e favorizuar nga kalimi i një rruge kryesore që lidhte Dyrrahun me qytetet e Dardanisë dhe nga lundrimi nëpër lumin Drin, arriti të bëhej më e madhja e qytetit. Në kështjellën e Beratit janë gjetur dëshmi të shumta arkeologjike, që tregojnë se Antipatrea-Pulkeriopoli vazhdonte të ishte në shek.. V-VI ende një qendër e madhe. Nën muret e kështjellës mesjetare janë zbuluar pjesë muresh të ngritura në kohën e vonë antike, kurse në disa pika brenda kështjellës mesjetare, ku janë bërë gërmime, kanë dalë në dritë rrënoja godinash po të kësaj kohe. Në vendet e gërmuara janë gjetur me shumicë fragmente enësh balte të pjekur të përdorimit të përditshëm – enë të tryezës, të gatimit e të qilarit. Bashkë me to, në shtresën kulturore u gjetën vegla pune, sende shtëpiake dhe monedha[fn]H. Spahiu, [i]Qyteti iliro-shqiptar i Beratit[/i] (rezultate të gërmimeve arkeologjike), kumtesë e lexuar në sesionin shkencor të v. 1978.</div><div><br></div><div>Dyrrahu (Durrësi), kryeqendra e provincës Epiri i Ri, ka qenë edhe në antikitetin e vonë një qytet i madh. Përqendrimi i administratës provinciale dhe ushtarake dhe i institucioneve kishtare stimuloi zhvillimin e degëve të ndryshme të prodhimit dhe të tregtisë së qytetit me prapatokën e tij. Në Dyrrah ka pasur punishte të mëdha perandorake prodhuese të tullave e të tjegullave, punëtori të gdhendjes së skulpturave dekorative arkitektonike, të cilat furnizonin jo vetëm qytetin, por një krahinë të gjerë. Kjo ka qenë krahina e quajtur Dyrrakia, e cila, sipas Vib Sekuestrit, një gjeograf i shek. V, shtrihej nga Mati në veri deri në Shkumbin në jug. Kjo ka qenë një krahinë e banuar nga një popullsi ilire kompakte, që mbrojti kurdoherë qytetin dhe luajti një rol të rëndësishëm në ngjarjet e shek. VI e fillimet e shek. VII dhe që mbeti e lidhur me Dyrrahun edhe në mesjetë. (Burimet historike përmendin 30 kështjella që e mbronin këtë qytet dhe që shkonin në veri deri në Ulqin). Në kohën e vonë antike Dyrrahu ka pasur një sistem të fuqishëm muresh mbrojtëse të ngritura nga perandori Anastas I me origjinë nga ky qytet. Këto mure, dhe ato të ndërtuara në kohën e perandorëve Justin dhe Justinian, do të mbeten gjatë gjithë mesjetës paraturke baza kryesore e mbrojtjes së qytetit. Muzeu i Durrësit ka sot koleksionin më të pasur të skulpturës dekorative arkitektonike paleokristiane të vendit tonë; ato janë shtylla e kapitele prej graniti e mermeri nganjëherë me përmasa shumë të mëdha, ku nuk mungojnë edhe ekzemplarë nga Prekonezi pranë Kostandinopojës, si dhe pllaka e korniza të skalitura me shumë mjeshtëri, që dikur zbukuronin një varg bazilikash monumentale që ngriheshin në qytet dhe në rrethinën e tij.</div><div><br></div><div>Në provincat jugore ilire ka pasur qytete të cilat, megjithëse vazhduan të ekzistonin në antikitetin e vonë, kishin pësuar ndryshime. Kishte qytete që ishin rrudhur në kështjella të thjeshta ushtarako-strategjike, kishte të tjera që nuk kishin as muret madhështore të mëparshme, as godinat e vjetra shoqërore – me përjashtim të ndonjë kishe – dhe që nuk kishin, çka është më me rëndësi, as fuqinë, as edhe mjetet ekonomike të dikurshme, madje edhe sipërfaqja e banuar ishte zvogëluar, duke zënë vetëm një pjesë të vogël të qendërbanimit të lashtë. Një pamje e tillë ka dalë në rrënojat e qytetit ilir Bylis të zbuluar në kodrën mbi fshatin Hekal të Mallakastrës, në rrethin e Fierit. </div><div><br></div><div>Sipas udhërrëfyesit të shek. VI, Synekdemit të Hieroklit, në provincat ilire aso kohe kishte 20 qendërbanime të konsideruara si qytete[fn]Hierocli [i]Synecdemus[/i], 651-656, në vëllimin «Ilirët dhe Iliria te autorët antikë», f. 455-456.[/fn]. Ky numër përputhet me të dhënat e koncileve kishtare të kohës, mbasi thuajse të gjitha qytetet e mëdha ishin edhe seli peshkopale. Të tilla qenë Skodra, Lisi, Dyrrahu, Skampini, Skupi (Shkupi), Ulpiana (pranë Prishtinës), Lyhnidi (Ohri), Apolonia, Bylisi, Amantia (Ploça e Vlorës), Aulona, Butroti (Butrinti), Onhezmi, Foinike (Finiqi i Sarandës) dhe Hadrianopoli – Justiniapoli.</div><div><br></div><div>Kërkimet e gërmimet arkeologjike kanë zbuluar një pamje deri dje të panjohur për këtë trevë, ku, përveç ndërtimeve ushtarake – civile, ka pasur një veprimtari të gjerë krijuese edhe në fushën e ndërtimeve monumentale kishtare, e cila shihet në arkitekturën e tyre, në mozaikët dhe në plastikën dekorative arkitektonike. Po përmendim si zbulime të reja të shek. V e VI bazilikën e Sarandës, të ngritur brenda mureve rrethuese të qytetit me dysheme të shtruara me mozaikë shumëngjyrësh që zë një sipërfaqe prej 150 m², bazilikën e Ballshit (në rrethin e Fierit) që ka dhënë një skulpturë dekorative arkitektonike shumë të pasur dhe bazilikën e Arapajt në rrethin e Durrësit, e cila paraqitet si një nga godinat e kultit kristian nga më të mëdhatë të zbuluara në vendin tonë. Numri i rrënojave të bazilikave paleokristiane të zbuluara këto vitet e fundit ka ardhur duke u rritur shumë. Në Ultësirën Bregdetare dhe në brendi të vendit, në qytetet dhe në rrethinat e tyre numërohen mbi 30 rrënoja bazilikash paleokristiane. Këto ndërtime kanë qenë lidhur me shtresat e larta sunduese.</div><div><br></div><div>Krahas qyteteve seli peshkopale, ka pasur edhe një tog qyteza e kështjella, ndonjëra prej tyre e lidhur me interesat ushtarake të Perandorisë Bizantine, por shumica e tyre qenë qendra banimi të tipit fshatar, në jetën e të cilave bujqësia zinte një vend të dorës së parë. Këto të fundit kanë qenë ndërtuar nga popullsia vendase, gjë që shpjegon edhe numrin e madh të tyre. Me shumë interes janë qytezat e fortifikuara të kohës së vonë antike të Kosovës, qendërbanime të popullsisë minatore dardane – ne njohim më mirë ato të Drenicës[fn]Gjatë ekspeditës arkeologjike të vitit 1980 në Kosovë eksploruam kështjellat e Verbovcit e të Kosmacit.</div><div><br></div><div>Të dhënat që sollëm deri tani tregojnë për praninë në shek. V e VI të një kulture materiale unitare në trevën e banuar nga shqiptarët. Uniteti i kësaj kulture vërehet në prodhimet e ndryshme zejtare, në qeramikë (duke përfshirë edhe qeramikën e ndërtimit), në artin e të ndërtuarit, në plastikën arkitektonike e në mozaikët dhe deri në qarkullimin monetar. Konstatimi i kësaj kulture materiale unitare në provincat ilire jugore, Prevalitanë, Dardani, Epir i Vjetër dhe Epir i Ri tregon se popullsia e tyre e njësishme nga pikëpamja etnike ka reaguar njëlloj ndaj ndikimeve të kulturës romake dhe më vonë asaj bizantine.</div><div><br></div><div>2. Me një zhvillim ekonomik e shoqëror të përparuar, me një kulturë materiale e shpirtërore unitare hynë ilirët në mesjetë. Por në burimet tregimtare bizantine pas shek. VI nuk ka njoftime për ta. Për mesjetën e hershme ka kryesisht materiale arkeologjike. Materialet arkeologjike shtohen nga viti në vit, por rritet edhe vlera dokumentare e tyre, sepse ato janë thuajse tërësisht vendase.</div><div><br></div><div>E tillë është «Kultura e Komanit». Zbulimet e para të kësaj kulture i takojnë fundit të shekullit të kaluar dhe u bënë, sikurse dihet, në varrezën e Kalasë së Dalmaces, pranë fshatit Koman të Pukës, prej të cilit ka marrë edhe emrin. Që kur u zbuluan varret e para, gjetjet arkeologjike të varrezës tërhoqën vëmendjen e studiuesve dhe ngjallën diskutime të shumta. Duke u gjetur para një kulture të panjohur, por me një interes shkencor të madh, studiuesit u përpoqën të zbulonin «misterin» e saj. Pa njohur historinë e popullit e të vendit, ku ishte zbuluar varreza, me pak fjalë gjeografinë e krahinës së Pukës, ata çuan në Koman popuj që nuk kishin të bënin me vendasit, si suevët germanikë, avarët e sllavët. Më i arsyeshëm e më i pranueshëm qe, për atëherë, mendimi se në varrezat e Kalasë së Dalmaces duhet parë një popullsi ilire e romanizuar, sikurse edhe datimi i dhënë: koha e «dyndjes së popujve» apo shek. IV-VII.</div><div><br></div><div>Gjurmimit e studimit të kulturës së Komanit, në këta 20 vjetët e fundit, arkeologjia jonë i ka kushtuar një vëmendje të posaçme. Rezultat i kërkimeve sistematike të këtyre viteve ka qenë zbulimi i një tog varrezash të ngjashme me atë të Kalasë së Dalmaces, kryesisht në Shqipërinë e Veriut e të Mesme, në rrethet e Tiranës, Durrësit, Krujës, Lezhës, Mirditës, Shkodrës e Kukësit. Kultura e Komanit është zbuluar edhe jashtë kufijve të R. të Shqipërisë: në një varrezë të vogël në Afionë të Korfuzit (Greqi), në varrezën e Mijeles pranë Vir Pazarit në breg të liqenit të Shkodrës (Mal i Zi) dhe në varrezat e Grobinikut, Radolishtit e Shën Erazmit në rrethin e afërt të qytetit të Ohrit (Maqedoni). Numri relativisht i madh i varrezave të zbuluara – gërmimet sistematike të bëra në disa prej tyre, si dhe lënda arkeologjike e pasur që ka dalë në dritë, kanë krijuar kushtet për studimin e kulturës së Komanit në një sfond gjeografik të ndryshëm nga ai i studiuesve të parë, mbi një bazë materiale të bollshme dhe, ajo që është me shumë rëndësi, kanë lejuar të zgjidhen drejt çështjet më themelore që lidhen me të.</div><div><br></div><div>Në të gjitha varrezat e gjurmuara, duke përfshirë edhe ato më të voglat, është gjetur [i]një kulturë materiale e vetme[/i]. Këtë e tregon në rradhë të parë [i]inventari i varreve[/i], ku fibula me këmbë të përthyera përbën shembullin më të bukur. Por e tregojnë edhe disa elemente të përbashkëta, si përdredhjet spirale të telit ose kokat piramidore etj. që vërehen në një grup stolish sikurse janë fibulat, rrathët e qafës, rrathët e dorës e rrathët e tëmthave si dhe varëset e mëdha të rripave. E njëllojtë është edhe zbukurimorja e stolive metalike, në të cilat përsëriten nganjëherë me një insistim e gjerësi të jashtëzakonshme shumë elemente të simbolikës ilire.</div><div><br></div><div>Në të gjitha varrezat janë gjetur varre të ndërtuara njëlloj; ato kanë trajtën e një arkëze, ndonjëherë pakëz të fryrë në mes. Zakonisht varret kanë anash rasa shtufi apo gëlqerori të vendosura pingul, në raste të tjera janë të rrethuara me mure gurësh të vegjël ose të përzier edhe me rrasa. Me rrasa është edhe çatia, e cila në disa varre (kryesisht në Krujë), ka trajtën e një çatie dyujëshe. Kudo varret janë me vendosje trupi të shtrirë në shpinë drejt në tokë. Unitet ka në orientimin e varreve, ku mbizotëron ai lindje-perëndim. Janë gjetur varre edhe me orientim verilindje-jugperëndim ose veriperëndim-juglindje (ka të ngjarë të diktuara nga stinët e motit) dhe më rrallë (kryesisht në Krujë) varre me orientim veri-jug. Si ndërtimi e orientimi i varreve dhe riti i varrimit janë të lashta në vendin tonë, ata janë gjetur gati në të gjitha varrezat tumulare që nga periudha e fundit e bronzit e epoka e hekurit.</div><div><br></div><div>Arkeologët që kanë studiuar kulturën e Komanit kanë përcaktuar [i]edhe përbërësit e saj. Madje me anën e këtyre përbërësve ata kanë mundur të ndjekin edhe procesin e formimit autokton të kësaj kulture. Kështu, tashmë është krejt e qartë që kultura e Komanit është vazhduese e drejtpërdrejtë e kulturës vendase të kohës së vonë antike, por në një nivel më të lartë. Kjo vërehet shumë mirë në një tog objektesh të gjetura në varret, tek veglat e punës e armët, latushat, sëpatat, thikat e majat e shigjetave, tek stolitë, fibulat, broshet, tokëzat dhe në qeramikë. Të gjitha këto objekte riprodhojnë trajta të njohura, të cilat i kemi gjetur në varreza e qendërbanime të shek. IV-VI, dhe janë me shumë interes, sepse tregojnë për prodhimin e tyre në vend, pra dëshmojnë për [i]vijimësinë[/i] e disa zejeve si argjendaria, farkëtaria e poçeria, një dukuri kjo krejt e natyrshme në procesin e formimit autokton të kulturës së Komanit.</div><div><br></div><div>Midis gjetjeve arkeologjike të bien në sy disa varëse – që lidheshin me veshjen – dhe që vijnë nga fondi i kulturës ilire të epokës së hekurit. Këto varëse të punuara vetëm në bronz kanë trajtën e një ose dy-tre rrathëve me ose pa rreze të brendshme dhe shpesh janë të zbukuruara, në dy ose katër anët, me protome shpendësh. Këto varëse rrethore janë quajtur edhe rrotëza dhe tek ilirët kanë kryer funksionin e amuleteve. Me trajtën e tyre rrethore paraqesin diellin ose tregojnë simbolin e diskut diellor. Protomet e shpendëve i lidhin ato edhe me kultin e zogut diellor.</div><div><br></div><div>Varëse të tilla, jo të pakta, janë gjetur në të gjitha varrezat e mëdha, çka do të thotë se ato ruanin përmbajtjen e vjetër simbolike dhe se kanë qenë bartur edhe në mesjetën e hershme. Një përfundim i tillë është me shumë rëndësi: [i]së pari[/i] tregon se në gjirin e popullsisë që përdori varrezat ruheshin ende të forta disa mbeturina të kulteve pagane, bashkë me to edhe mbeturina të kulturës së lashtë shpirtërore të tyre.</div><div><br></div><div>Një dukuri tjetër që është vërejtur në varrezat dhe që përforcon mendimin tonë mbi vazhdimësinë ilire është edhe prania në varret e disa objekteve karakteristike ilire, si sumbullat gjysmësferike të zbukuruara në pjesën e sipërme me vija radiale të tejshpuara, rruazat bikonike, rrathët me gunga anësorë dhe pjesë stringlash, të gjitha të punuara në bronz. Të gjitha këto objekte janë gjetje të zakonshme në varrezat tumulare ilire të Matit. Por në varrezat tona ato janë gjetje të vetmuara, të cilat nuk e kanë më funksionin e vjetër – një sumbull gjysmësferike u gjend në një varr e varur në një gjerdan rruazash prej qelqi – dhe kanë mbetur relike, objekte me karakter simbolik të trashëguara nga banorët e lashtë të viseve ku ndodheshin varrezat.</div><div><br></div><div>Të gjitha të çojnë në një përfundim logjik se [i]rrënjët e thella të kulturës së Komanit arrijnë tek ilirët, banorët e lashtë të vendit tonëPo aty.</div><div><br></div><div>Në fondin e kulturës së Komanit ka edhe objekte të cilat janë drejtpërdrejtë ndikime bizantine të hershme dhe njëkohësisht pjesë përbërëse e rëndësishme e saj. Disa prej këtyre objekteve dhe në radhë të parë vathët nuk janë thjesht «[i]imitime bizantine»[/i], por i janë nënshtruar një përpunimi krijues dhe kanë marrë nga një trajtë, kanë fituar një paraqitje artistike vendëse, e cila lidhej me aftësitë e mjeshtërve që i punuan, duke treguar njëkohësisht se trajtat e reja janë përthithur prej tyre. Në përgjithësi stolitë e kulturës së Komanit janë tregues të veçorive të qarta etnike. Kjo shihet qartë kur i krahasojmë me ato të popujve të tjerë fqinjë. Dallimi ndihet menjëherë; ato nuk gjenden jashtë trevës së banuar nga një popullsi autoktone.</div><div><br></div><div>Midis stolive, disa lloje tokëzash rripi, broshat e praruara dhe ndonjë rreth floriri, të ardhura me ndërmjetësinë e parisë vendase, i takojnë drejtpërdrejtë [i]importit bizantin[/i]. Pjesa më e madhe e tyre janë gjetur në varrezën e Krujës, por nuk mungojnë edhe në inventarët e varrezave të Lezhës, Milijes e bile të Kalasë së Dalmaces. Qendra prej nga erdhën këto objekte dhe në përgjithësi «ndikimet bizantine» ka qenë qyteti i Dyrrahut. Kjo mund të shpjegohet në radhë të parë nga pozita gjeografike e tij dhe afërsia me rrugët që kalonin asokohe pranë varrezave që përmendëm. Një provë tjetër, tani për tani vetëm për tokëzat, na kanë dhënë gjetjet e reja në disa varre të shek. VII të zbuluara brenda qytetit të Durrësit, inventari i të cilave përbëhet kryesisht prej tokëzave, ku ka edhe trajta që i shohim për të parën herë[fn]F. Tartari, [i]Varreza e Durrësit e shek. VI-VIII[/i], kumtesë e lexuar në sesionin shkencor të Sarandës (14.6.1982)[/fn].</div><div><br></div><div>Gjetja e objekteve bizantine në varrezat tona do të thotë se kultura e Komanit kishte edhe [i]elemente kulturore të natyrës ballkane-bizantine[/i], por të hershme.</div><div><br></div><div>Në kulturën e Komanit nuk ka elemente të kulturës sllave e avarë. Shfaqja e vetmuar e tre fibulave të harkuara «me gishta», të gjetura në varrezat e Krujës e të Lezhës, janë sigurisht të pamjaftueshme për të pohuar praninë e një kulture sllave të ardhur me dyndjet në shek. VI-VII. Në lidhje me këto fibula, të datuara në dy shekujt e mësipërm, në arkeologji ka mendime të ndryshme. Tani së fundi disa studiues rumunë, duke u nisur nga fakti se gjenden në vise të ndryshme të Perandorisë Bizantine (deri në Azi të Vogël), janë të mendimit se ato duhen lidhur me popullsinë autoktone të viseve ku janë gjetur[fn]Petre Aurelian, [i]Les fibules «digitées d’Histria»[i], në «Studi si cercetari de Istorie Veche», 1, Tomul 16, 1965, f. 67, 96; V. Çiuca, [i]Fibula digitata[/i], në «Revista Muzeelor si Monumentelo». 6. 1978, f. 47.[/fn]. Disa të tjerë i quajnë si stoli të grave sllave, por duke shtuar se nga shqyrtimi i vendgjetjeve këto fibula «nuk kanë qenë karakteristike për të gjithë sllavët, por vetëm për antët»[fn]Shih [i]«Rapports du III Congrés International d’Archéologie Slave»[/i], Tome 1, Bratislave, 1979, f. 31.[/fn]. Kjo tregon qartë se «tri fibulat» tona kurrsesi nuk duhen marrë si mbeturina të përhapjes së sllavëve, por ka të ngjarë të jenë «të ardhura në këto vise nëpërmjet tregtisë». Një gjë e tillë duhet menduar edhe për ndonjë majë shigjete trifletëshe prej hekuri të përdorura nga avarët dhe të gjetura në tre varre (Lezhë e Shurdhah) apo në qytezën e Pogradecit (dy ekzemplarë).</div><div><br></div><div><br></div><div>Në lidhje me «teorinë» e disa arkeologëve jugosllavë, që shihnin në disa objekte të varrezës së Kalasë së Dalmaces «mbeturina sllave», para shumë vjetësh të mbështetur në dëshminë e një materiali arkeologjik të pasur dhe me argumente të shumta, ne kemi provuar paqëndrueshmërinë e saj[fn]S. Anamali, [i]Mbi kulturën e hershme shqiptare[/i], në «Studime historike», 2, 1969, f. 155-169.[/fn]. Për hir të vërtetës duhet thënë se sot në literaturën jugosllave nuk ka më një mendim të vetëm për elementet «sllave» në kulturën e Komanit, sidomos pas shtimit të zbulimeve arkeologjike dhe gjetjes së varrezave me objekte të kësaj kulture në brigjet e liqeneve të Shkodrës e të Ohrit. Një pjesë e mirë e arkeologëve jugosllavë pranojnë se në kulturën e Komanit «[i]shihet një traditë materiale e shpirtërore e popullsisë vendase, se ajo formohet si një kulturë me vete në traditën antike të vonë[/i]»; për ndonjë tjetër qëndron mendime se «[i]në një hapësirë të caktuar është formuar një grup arkeologjik me karakteristika të veçanta me shumë import bizantin, i cili i takon një etnosi[/i]». Por ndodh që thuhet edhe kështu – sikurse është rasti për inventarin e nekropolit të Mijelës në Mal të Zi «[i]Analogjia më e afërt na jepet prej materialit funerar të Kalasë së Dalmaces e të Krujës[/i]». Ka autorë pastaj që kërkojnë rrugë kompromisi sikur është rasti përsëri për varrezën e Mijeles kur pohojnë se «[i]tani për tani mund të flitet për një trashëgim që përfshin periudhën në të cilin në këtë vend (në Mijelë, Kala e Dalmaces, Krujë e Lezhë) ishin të pranishëm me krijimtarinë e tyre materiale e shpirtërore ilirët dhe për kohën e dyndjeve barbare kur ka qenë e mundur të bëhet sinkretizimi i kulturave të dy etnoseve iliro-shqiptare dhe sllavëve.[/i]» Një mendim i paargumentuar jepet për bartësit e kulturës së tri varrezave të periferisë së Ohrit. Duke mohuar plotësisht kulturën e Komanit e shtrirjen e saj, objektet i atribuohen një fisi sllav brsjacöve[fn]Shih për këto: Irena Rajteric-Sive, [i]Stand der Mittelterlichen archeologischen Forschung in Albanien nach dem II Weltkrieg[/i], në «Arheoloski Vostnik, XXV, 1974, Lubjana 1976.</div><div>J. Kovacevic, [i]Sloveni i starobalkansko stanovisto[/i], në «Materiali» IX 1972, f. 171.</div><div>O. Velimirovic-Zizic, [i]Mijele, Vir Pazar-ranosrednjovekovna nekropola[/i] në «Arheoloski Pregled»,8, 1966, f. 155.</div><div>P. Mijovic, [i]Mijelskinakit i kultura verovanja[/i], në «Starina» XX, 1, 1970 (Beograd 1972), f. 68-69.</div><div>B. Babie, [i]Od arheoloskoto bogatsva na SR Makedonia[/i] (Srednovekoven period vo SR Makedonija), Skopje, 1980, f. 103.</div><div><br></div><div>Sikurse shihet në literaturën jugosllave në lidhje me kulturën e Komanit ka mendime kontradiktore. Por një gjë është e vërtetë, «Kultura e Komanit» në shumicën e rasteve pranohet që është një kulturë vendëse (nuk thuhet shqiptare), por me shtojcën se, përveç ndikimeve bizantine, ka edhe ndikime sllave (të cilat te sllavët – kanë ardhur nga Bizanti).</div><div><br></div><div>Elementët e kulturës provinciale romake që u ruajtën në kohën e vonë antike dhe vazhduan në mesjetën e hershme, elementet e kulturës së hershme bizantine nuk e dobësojnë karakterin autokton të kulturës së Komanit. Përkundrazi, sikurse e kemi theksuar edhe më parë ato tregojnë se kjo kulturë u zhvillua në kontakte të ngushta me to dhe se [i]bartësit e saj janë arbrit mesjetarë, pasardhësit e drejtpërdrejtë të popullsisë së lashtë ilire[/i], e cila i kishte njohur në vend kulturat romake provinciale dhe bizantine të hershme.</div><div><br></div><div>E mbështetur në këto të dhëna, arkeologjia jonë arriti në përfundimin se kultura e Komanit është një kulturë vendëse dhe u zhvillua mbi bazën e një kulture më të vjetër, po ashtu vendëse. Duke qenë e tillë kuptohet se edhe bartësit e saj nuk janë tjetër veçse pasardhësit e popullsisë së vjetër ilire, të cilët në mesjetë dolën me emrin arbër, vazhdues të emrit të albanëve të Ptolemeut. Kultura e Komanit lulëzoi aty nga fundi i shek. VI-VIII, në një kohë kur kishte nisur të zhvillohej procesi i formimit të popullit shqiptar. Prandaj ajo lidhet me arbrit – shqiptarët e hershëm.</div><div><br></div><div>Popullsia arbërore në shek. VII e VIII është e organizuar në bashkësi fshatare e qytetare. Por në varrezat e përdorura nga kjo popullsi janë gjetur varre me inventar të pasur, të varfër dhe bile pa inventar, çka tregon për një diferencim ekonomik dhe për shtresa të ndryshme në gjirin e bashkësisë. Kultura e Komanit ka qenë kultura e bashkësive fshatare e qytetare arbërore, shthurja e të cilave i takon periudhës fillestare të vendosjes së marrëdhënieve feudale.</div><div><br></div><div>Cilët kanë qenë kufijtë e shtrirjes ose treva ku u përhap kultura e Komanit? Zbulimi i kësaj kulture në krahinën e Kukësit përbën një provë të qartë që edhe trualli i Dardanisë, ku ka qenë përfshirë kjo krahinë në mesjetën e hershme, ka pasur të njëjtin zhvillim kulturor si krahinat e tjera të vendit tonë. Po e njëjta gjë mund të thuhet edhe për krahinën përreth liqenit të Ohrit, ku si në truallin dardan banojnë pasardhësit e bashkësisë së madhe ilire. Mendoj se nuk është për të mos u përfillur mendimi i shfaqur 15 vjet më parë se «shkaku i mungesës se gjetjeve (të kulturës së Komanit S. A.) në provincat e Maqedonisë e të Dardanisë duket se e ka burimin në veprimtarinë relativisht të pamjaftueshme, të gjurmimit, sepse në provincat fqinje të Prevalitanës e të Epirit të Ri kemi një popullsi autoktone të atyshme dhe një sasi gjetjesh përkatëse nga varrezat e rëndësishme. Shembulldhënës është nekropoli i Komanit, dikur kalaja e Dalmaces në Shqipërinë e Veriut, pastaj nekropoli i Shqipërisë së Mesme i Krujës etj»[fn]Zd. Vinski, [i]Preslavenski Etnicki Elementi na Balkanu etnogenezi juznih Slovena[/i] në «Sympozium», Mostar 24-26 tetor 1968. Sarajevo 1969.[/fn]). Gjetja e varrezës së Afionës në Korfuz na bën të mendojmë edhe për viset jugore një dukuri të ngjashme.</div><div><br></div><div>Sidoqoftë, mund të thuhet me plot bindje se kultura e Komanit ka qenë përhapur në një trevë të gjerë, e cila ka qenë përfshirë në grupin kulturor ilir të Matit. Mbi këtë bazë u shtri në fillim të mesjetës një krahinë e mëvonshme e madhe etnografike.</div><div><br></div><div>3.Gërmimet arkeologjike të bëra në këto vitet e fundit në disa varreza tumulare të Shqipërisë Jugore kanë zbuluar edhe në këto vise praninë e një kulture arbërore të mesjetës së hershme. Ajo ka dalë nga një tumë në Dukat të Vlorës, në tumat e Piskovës, Rapckës e Grabovës në rrethin e Përmetit, në tumën e Rehovës të Kolonjës dhe në disa varre vendbanimesh fshatare në Skrapar[fn]N. Bodinaku, [i]Gjetje të kulturës së hershme mesjetare në luginën e sipërme të Vjosës[/i]. Kumtesë e lexuar në Konferencën Kombëtare për Formimin e Popullit Shqiptar, të Gjuhës dhe të Kulturës së Tij, (Tiranë 2-5 korrik 1982).</div><div>S. Alia, [i]Gjetje të mesjetës së hershme në Rehovë (Kolonjë)[/i], kumtesë e lexuar në sesionin shkencor të Sarandës (14.6.1982).</div><div>S. Anamali, [i]Gjetje mesjetare në rrethin e Skraparit[/i] (dorëshkrim)[/fn]. Gjetjet nga këto varreza janë ende të pastudiuara e të pabotuara, çka lë të kuptohet se një përpjekje sintezë është një detyrë e vështirë dhe e parakohshme. Megjithatë, nga kumtimet e bëra nga gjurmuesit e tjerë mund të krijohet një përfytyrim paraprak rreth kulturës së këtyre varrezave. Ajo që do theksuar menjëherë është ripërdorimi i tumave të vendvarrimeve në mesjetë, riti i varrimit me vendosje trupi dhe varret në trajtë arke, dukuri dëshmon për ruajtjen e elementëve të kulturës shpirtërore të lashtë dhe për praninë e një popullsie autoktone, që edhe këtu është arbërore.</div><div><br></div><div>Në varrezat e mësipërme deri tani mungojnë objektet që të kujtojnë antikitetin, kurse objektet e mesjetës së hershme, numerikisht të pakta dhe të kufizuara në disa lloje stolish, kryesish vathë, unaza, gjerdanë rruazash dhe ndonjë byzylyk, e kanl origjinën te trajtat korresponduese bizantine të shek. IX. Ndoshta ky tipar i kulturës arbërore ka qenë kushtëzuar nga pozita gjeografike dhe situata politike, ku janë për t’u shënuar kontaktet me bizantin ishin [i]më të lehta dhe më të shpeshta[/i] nëpër luginën e Vjosës.</div><div><br></div><div>Edhe pse ende me gjetje të kufizuara, mund të flitet për praninë në Shqipërinë e Jugut të një kulture materiale të mesjetës së hershme që lidhet me popullsinë arbërore të porsaformuar. Mendoj se na imponohet edhe një përfundim tjetër, i cili sot ka karakter paraprak e kërkon dëshmi të reja arkeologjike, formimi i një krahine tjetër të madhe etnografike. Për atë janë karakteristike një grup tjetër stolish, sidomos disa tipa vathësh argjendi. Ka shumë të ngjarë që kjo krahinë etnografike t’i përgjigjet trevës në jug të Shkumbinit ku ka qenë përhapur grupi kulturor ilir jugor. Por, për ta bërë më të qëndrueshëm këtë mendim, duhen bërë kërkime të reja dhe duhet zbuluar një material arkeologjik i pasur dhe i larmishëm.</div><div><br></div><div>Një material arkeologjik me interes, që u takon shekujve X-XII, është zbuluar në disa varreza të Shqipërisë Juglindore. Ai ndryshon në një farë mënyre nga ato më të hershmet dhe kjo pjesërisht nga inventari dhe pjesërisht nga shtrirja gjeografike.</div><div><br></div><div>Varret e varrezat janë gjetur kryesisht në pjesën juglindore të vendit tonë, në rrethet e Pogradecit, Korçës, Kolonjës, Skraparit e më pak në rrethin e Përmetit. Inventari i varreve të hapura [i]është mjaft uniform[/i] dhe përbëhet kryesisht prej byzylykësh të hapur, vathësh e unazash të punuara në përgjithësi në bronz[fn]Pjesa më e madhe e varrezave të kësaj kohe janë të pabotuara. Shih D. Komatën, [i]Gërmimet në varrezën mesjetare të Shtikës[/i] (Kolonjë), Buletini Arkeologjik, Tiranë 1969.[/fn].</div><div><br></div><div>Këto stoli kanë pasur një shtrirje të gjerë edhe në vise të tjera të Ballkanit, në Greqi, Maqedoni, Bullgari e Serbi. Në literaturën arkeologjike rreth këtyre stolive, të përhapura në shek. IX-XI, janë shfaqur mendime të ndryshme. Për disa studiues ato duhen konsideruar se «janë zhvilluar nga modele bizantine», kurse disa të tjerë i kanë lidhur me sllavët[fn]S. Anamali, [i]Antikiteti i vonë...[/i] f. 11[/fn]. Nga fakti që rrethet e mësipërme i takojnë një zone të një kontakti të veçantë e të vazhdueshëm me shtetin bullgar, prania e tyre në vendin tonë, pa harruar edhe ndikimin bizantin, mund të lidhet edhe me pushtimet bullgare.</div><div><br></div><div>Përhapja e këtyre objekteve në trevën arbërore të Jugut nuk ka të bëjë me formimin e popullit tonë, sepse ky proces ishte kryer tashmë dhe kishte nisur një proces tjetër, ai i konsolidimit të kombësisë shqiptare. Përveç kësaj këto objekte qenë të përhapura sikurse thamë, në një zonë kontakti, por gjeografikisht e kronologjikisht të kufizuar. </div><div><br></div><div>Në lidhje me këtë krahinë etnografike të formuar në shek. VI është për t’u vënë në dukje edhe një fakt tjetër po ashtu me rëndësi: gjallërimi i jashtëzakonshëm i një vargu vendbanimesh e qytetesh vendase në ngjarjet e shek. X-XI, si Ballshi-Gllavenica, Jerikoja, Butroti, Hadrianopoli, Kolonea e Deaboli. Këto janë tashëm qytete arbërore dhe luftërat e pushtimet e huaja mund të jenë shoqëruar me pasoja të rënda ekonomike për popullsinë vendase, por nuk ndryshuan dot pamjen që kishin këto vise jugore që nuk ndryshonte nga ajo e atyre veriore. Arkeologjia nuk ka dhënë asnjë dëshmi të qendërbanimeve të reja që mund të lidheshin me pushtimet e huaja të shek. X-XI. Ka vetëm qytete që kanë ardhur nga lashtësia dhe qytete që u ngritën së kështjella nga arbrit dhe që pastaj vetë arbrit i transformuan në qytete.</div><div><br></div><div>4. Për problemin që trajtojmë me shumë interes është shqyrtimi i jetës qytetare në mesjetën e hershme, sepse qytetet kanë qenë ndërlidhëse në transmetimin e traditave etnokulturore të lashta dhe kanë luajtur një rol të dorës së parë në formimin e popullit shqiptar. Në këtë shqyrtim duhen pasur parasysh dy faktorë të rëndësishëm: së parë që qyteti arbëror u zhvillua në një truall me tradita të lashta qytetare, për të cilat kërkimet arkeologjike të antikitetit kanë dhënë prova të shumta bindëse dhe së dyti se ky truall, sidomos zona bregdetare, u prek fare pak nga dyndjet e invazionet barbare që ndodhën në Ballkan në prag të mesjetës[fn]S. Anamali, Dyndjet barbare në Ballkan, karakteri i tyre. Sllavët e jugut (dorëshkrim).</div><div><br></div><div>Ajo që duhet thënë që në krye është se fizionomia e qyteteve dhe varrezave arbërore, në fillim të mesjetës, ishte mjaft e ngjashme me atë të kohës së vonë antike, sidomos në dy shekujt e parë të mesjetës. Ato vazhduan rregullisht jetën duke kaluar nga antikiteti i vonë në mesjetë si rrjedhim i një zhvillimi të brendshëm të pandërprerë, por duke përjetuar krizën e rendit skllavopronar dhe pasojat e tij. Do të përmend shembujt më të njohur që kanë dalë në gërmimet e dhjetë vjetëve të fundit.</div><div><br></div><div>Kështjella e Pogradecit është një nga qytezat e vogla të fortifikuara të ngritura në kohën e vonë antike, që vazhduan edhe në mesjetën e hershme, ku bujqësia zë një vend të dorës së parë[fn]S. Anamali, [i]Kështjella e Pogradecit[/i], në «Ilira», IX-X, 1970-1980.[/fn]. Gërmimet katërvjeçare kanë nxjerrë në dritë dëshmi të një rigjallërimi të popullsisë së këtij qyteti dhe një ripërtëritje të disa traditave kulturore. U vërejt se elemente të kulturës materiale të kohës së vonë antike autoktone vazhduan edhe në mesjetën e hershme. Majat e shigjetave dhe thikat prej hekuri që u gjetën në qytezë, analogjitë më të bukura i kanë në lëndën e varrezave të shek. VI-VIII të Shqipërisë Veriore e të Mesme. Vorbat kanë trajta e motive zbukurimi që vazhdojnë edhe në mesjetë. Shek. VI e VIII në këtë kështjellë u takojnë një tog fragmentesh qeramike të një tipi të veçantë; enë të mëdha prej brumi balte të verdhë, të zbukuruara me pika e vija, ku nuk mungon edhe motivi i kryqit, me ngjyrë kafe e të kuqe; bashkë me to u gjetën edhe një vëth floriri me varëse në trajtë vile rrushi dhe një enkolpion prej bronzi, të gjitha të prodhimit bizantin.</div><div><br></div><div>Gërmimet në gradishtën e Symizës (në rrethin e Korçës) një qytezë me origjinë desarete, gjithashtu qendër e një zonë bujqësore, kanë dhënë këtë pamje. Në fillim të mesjetës në qytezë është vërejtur një rënie e përkohshme e intensitetit të jetës, e shkaktuar sipas gjurmuesve të saj nga gjendja e turbullt e krijuar në viset lindore fqinje. Që nga shek. VIII, e sidomos në shek. IX-XI, sipas gjetjeve arkeologjike, jeta në qytezë gjallërohet përsëri. Karakteristikë për këtë periudhë është qeramika, e cila «vazhdon traditat e antikitetit të vonë, që pasqyrohen në format dhe zbukurimet e enëve»[fn]Gj. Karaiskaj, [i]Gradishta e Symizës në periudhën e vonë antike dhe në mesjetë[/i], në «Iliria», IX-X, 1979-1980.</div><div><br></div><div>Vazhdimin e traditave të poçerisë popullore të kohës së vonë antike në mesjetën e hershme si dhe ekzistencën e punishteve poçarë vendase arkeologët i kanë konstatuar edhe në gërmimet në rrënojat e qytetit të njohur të Butrintit. Butroti edhe në mesjetën e hershme ka qenë një qytet i rëndësishëm i Perandorisë, i cili nuk i ndërpreu asnjëherë lidhjet me pushtetin perandorak, sikurse e tregojnë edhe gjetjet arkeologjike të burimit bizantin si qeramike e emaluar, disa lloje stolish (vathë, tokëza rripi etj.) edhe monedhat[fn]K. Lako, [i]Rezultatet e gërmimeve arkeologjike në Butrint në vitet 1975-1976[/i], në «Iliria», 1981, 1.[/fn]. Muret e ngritura në shek. IX në këtë qytet rrethonin një hapësirë më të madhe se ato të periudhave të mëparshme historike, dhe në to janë ripërdorur edhe blloqet antike. Shpesh këto rindërtime të mesjetës së hershme janë bërë mbi muret antike, siç shihet qartë në anën veriore të fortifikimeve të qytetit.</div><div><br></div><div>Kur një zhvillim ekonomik e kulturor të ngjashëm në kohën e vonë antike dhe në mesjetën e hershme kanë qenë edhe qytetet Antipatrea-Pulkeriopoli-Beligradi e më vonë dhe Kanina. Të dhënat arkeologjike të fituara nga gërmimet në kështjellën e Beratit tregojnë se në mesjetën e hershme ai është një qytet i vërtetë. Muret mesjetare në këtë kështjellë janë ngritur mbi muret ilire dhe ndjekin vijën e tyre. Po kështu në kështjellë e Kaninës muret mesjetare ngrihen mbi muret e lashta[fn]D. Komata, Të dhëna të reja arkeologjike nga kalaja e Krujës[/i], në «Iliria», 1, 1982.[/fn]. Edhe në qytetin e Hadianopolit muret mesjetare, me pak ndryshime, i përmbahen rrethimit të vjetër. [i]Pamjen që kështjellat arbërore kanë pasur në mesjetë dhe që pjesërisht e ruajnë edhe sot e kanë marrë në mesjetën e hershme[/i]. Shembujt që solla, mendoj se tregojnë një të vërtetë: popullsia në antikitetin e vonë dhe në mesjetën e hershme është po ajo, sepse ajo ruajti në të njëjtin kuadër jetësor e urbanistik edhe kulturën materiale e shpirtërore.</div><div><br></div><div>Një situatë deri diku e ngjashme ka dalë edhe në Dyrrah. Ky qytet edhe në mesjetën e hershme vazhdonte të ishte i rrethuar me muret që kishte pasur në antikitetin e vonë. Në shek. VII e VIII ai nuk kishte nevojë, por, me sa duket, nuk kishte as mjetet ekonomike për të bërë ndërtime të reja, sepse qëndronin ende në këmbë godinat e mëdha civile e fetare dhe funksiononte për bukuri sistemi i kanaleve nëntokësore të kohës së vonë antike. Qyteti i ishte përshtatur gjendjes së krijuar në përgjithësi në Perandorinë Bizantine dhe qëndroi brenda kufijve të tij të vjetër pa u rrudhur e pa u zgjeruar dhe çka duket më e rëndësishme, duke ruajtur marrëdhëniet e dobishme që kishte pasur me popullsinë arbërore të prapatokës. Dyrrahu, në mesjetën e hershme vazhdoi të ishte një qendër zejtare-tregtare dhe këtë e tregojnë shumë qartë një grup stolish metalike të tipit bizantin të shek. VII e VIII të ardhura nga ky qytet dhe të gjetura në disa varreza arbërore.</div><div><br></div><div>Karakteristikë për këtë fazë të parë të mesjetës së hershme dhe që lidhet drejt me popullsinë arbërore është edhe ruajtja e organizimit të vjetër kishtar. Edhe në lidhje me godinat kishtare «[i]intra et extra muros[/i]» të qyteteve vërejmë të njëjtën dukuri. Për më se dy shekuj nuk konstatohen ndërtime të reja, por ruhen godinat monumentale «paleokristiane» duke u meremetuar pjesërisht. Kjo u ka rënë në sy studiuesve të bazilikave monumentale të Butrintit, Arapajt, Sarandës, Ballshit etj. </div><div><br></div><div>Bazilika e Ballshit është një monument që meriton një vëmendje të posaçme. Ajo ka qenë një bazilikë peshkopale dhe një ndërtim i kohës së sundimit të perandorit Justinian dhe zë një vend të rëndësishëm në ngjarjet historike që u zhvilluan në krahinat jugore të trevës arbërore më vonë. Ajo hyn në grupin e bazilikave që lidheshin me manastiret e fortifikuara dhe që zotëronin prona të mëdha tokësore. Qendërbanimi i vogël i Ballshit me manastirin e tij në qendër, me burime më të mira ekonomike, zuri në prag të mesjetës vendin e Bylisit ilir. Me shpërnguljen e qytetit dhe me kalimin e kohës emri i vjetër ilir u transformua: në burimet kishtare ne lexojmë: [i]Bylis, Belis, Ballis, Vallis,[/i] të cilat na çojnë te emri i sotëm Ballsh. Burimet bizantine në shek. IX-XI në këtë pjesë jugore të trevës arbërore përmendin një qytet, që është edhe një qendër peshkopale, Gllavenica-Kefaleninë që, sipas mendimit tonë është Ballshi (krahaso Ballsh-Kokë-Gllava-Kefalis). Meqenëse për një farë kohe, sipas burimeve tregimtare bizantine, Ballsh-Gllavenicën e pushtuan bullgarët dhe ajo u lidh me figura historike bullgare, është shfaqur mendimi se bazilika e Ballsh-Gllavenicës ka qenë një ndërtim bullgar. Gërmimet e bëra në rrënojat e bazilikës së Ballshit, sikurse është thënë, kanë provuar se ajo është një ndërtim i kohës së Justinianit dhe për më tepër një ndërtim me vlera të mëdha arkitektonike dhe artistike, që ka pasur një jetë më shumë se njëmijëvjeçarë. Deri tani nuk është zbuluar asgjë që të tregojë se ndërtimet e bëra në fazën bullgare që mbaron më 1018, madje edhe rindërtimi i parë i madh, i cili ka prekur edhe arkitekturën dhe plastikën zbukuruese të brendshme, duke u mbështetur në zbulimet arkeologjike, i takon shek. IX-XII dhe periudhës së rilindjes së arkitekturës së artit bizantin.</div><div><br></div><div>Për një veprimtari ndërtuese të popullsisë arbërore në mesjetën e hershme dëshmojnë edhe disa kështjella, të cilat i kemi gjurmuar tani për tani në viset veriore. Si një shembull të njohur, ku janë bërë gërmime sistematike dhe ka pasur rezultate shumë të mira, po përmend [i]Kështjellën e Shurdhahut (Sardën mesjetare).</div><div><br></div><div>Sarda (Shurdhahu) e filloi jetën si kështjellë në shek. VI-VII, jo shumë larg një rruge të rëndësishme që lidhte bregdetin e Adriatikut me viset e brendshme dardane (Kosovën). Në periudhën e parë kishte një mur që rrethonte gjithë kodrën (të rrethua në tri anët nga lumi Drin) dhe 12 kulla të trajtave të ndryshme. Nga materialet që ndihmojnë në përcaktimin e shek. VI-VII si fillim të jetës dhe të ngritjes si kështjellë janë së pari enët prej balte të dala në gërmimet, pastaj gjetjet e varrezës që i takojnë kulturës së Komanit. Madje në Shurdhah kemi diçka me interes, që më vonë është përsëritur në Krujë; brenda në kështjellë, midis rrënojave të banesave më të hershme, janë gjetur stoli e vegla pune të kulturës së Komanit[fn]H. Spahiu, D. Komata, [i]Shurdhahu-Sarda, qytet i fortifikuar mesjetar shqiptar[/i], në «Iliria», III (1974); D. Komata, Po aty.[/fn]. Me të dhënat e gjetjeve arkeologjike përputhen edhe elementët e arkitekturës. Të gjithë ata që kanë studiuar këtë kështjellë kanë ardhur në përfundimin se me kështjellën e mesjetës së hershme të Shurdhahut elementet e trashëguara nga antikiteti i vonë nga kastrat romake provinciale janë kudo të pranishme në trajtat e kullave, në mbrojtjen e hyrjes nga dy kulla, nga aksi i vetëm i qytetit që nis nga mesi i portës e shkon lart etj. Në përgjithësi bie në sy një dëshirë për të zbatuar kërkesat e një sistemi fortifikimi të mëparshëm të njohur mirë dhe njëkohësisht një përpjekje për të respektuar konceptet kompozicionale të arkitekturës paraardhëse.</div><div><br></div><div>Të gjitha këto që vërehen në kështjellën e Shurdhahut nuk i detyrohen një rastësie: ato lidhen me një popullsi vendase trashëgimtare të qytetërimit të vonë antik, e cila njihte jetën qytetare. Kështjella e Shurdhahut – Sarda u ngrit për t’i shërbyer në një fazë të caktuar popullsisë vendase, popullsisë arbërore që po formohej në truallin ilir. Më vonë është kjo popullsi e re e mbrujtur edhe si kombësi më vete që do ta transformojë Shurdhahun nga një kështjellë në një qytet.</div><div><br></div><div>Shurdhahu nuk qe kështjella e vetme që ruajti një farë origjinaliteti, ajo pati marrëdhënie me Bizantin, por në të njëjtën kohë kishte edhe autonominë e vet. Tabloja e lindjes dhe e zhvillimit të kështjellës së Shurdhahut është shumë e ngjashme me ato të Drivast-Drishtit e të Krujës. Edhe ato u ngritën si kështjella duke iu përshtatur terrenit, por edhe duke qenë pjesërisht të mbrojtura nga natyra. Për Krujën nuk ka ndikuar veçse në mënyrë anësore afërsia me Dyrrahun; lënda arkeologjike lidhet si edhe në Shurdhah me praninë e një popullsie arbërore së cilës në shek. VI-VIII i përket varreza e pasur që shtihej në shpatin e malit përbri.</div><div><br></div><div>Ngritja e kështjellave nga vetë popullsia vendase u bë në kushtet e dobësimit të përkohshëm të Perandorisë Bizantine, por edhe të dobësimit të lidhjeve të shumë krahinave arbërore me pushtetin qendror. Në këtë gjendje politike të ndryshuar popullsia arbërore u çlirua nga presioni direkt i autoriteteve perandorake dhe u zhvillua më lirisht. Kjo ndikoi në zhvillimin ekonomik të vendit dhe në gjallërimin e prodhimit. Ky gjallërim i zejtarisë vendase (kujto lëndën e pasur arkeologjike të varrezave arbërore) na bën të mendojmë se për më shumë se dy shekuj shfrytëzimi i minierave, metalurgjia, zejtaritë e ndryshme dhe këmbimet, duke përfshirë edhe ato ndërkrahinore, kishin kaluar në duart e popullsisë vendase, që ishte bërë asokohe një forcë e gjallë.</div><div><br></div><div>Sipas të dhënave të arkeologjisë, duke filluar nga fundi i shek. VIII, por në mënyrë të veçantë në shek. IX qytetet arbërore gjallërohen edhe më shumë. Shkaqet e këtij gjallërimi kanë qenë të ndryshme. S’ka dyshim që në radhë të parë i dhanë nxitje zhvillimit të brendshëm forca prodhuese vendase dhe riorganizimi administrativ i Perandorisë Bizantine, [i]krijimi i temës së Durrësit[/i] dhe më pas i asaj të Nikopojës në të cilat qe përfshirë gjithë treva arbërore. Por ky nuk ka qenë shkaku i vetëm. Mendoj se duhen pasur parasysh edhe fakte të tjera jo më pak të rëndësishme, forcimi gradual i marrëdhënieve feudale dhe krijimi i një klase feudale vendase dhe formimi tashmë i popullit shqiptar, kalimi drejt mbrujtjes së kombësisë.</div><div><br></div><div>Janë përmendur më sipër rindërtimet e mureve mbrojtëse të disa qyteteve të kështjellave, pra ndërtime me karakter ushtarak, të stimuluara më tepër nga shteti dhe të lidhura tani me rritjen e rëndësisë ushtarake administrative të tyre. Këto i takojnë fazës së parë. Më pas shtohen edhe ndërtimet me karakter kishtar e ndërtime të tjera civile që mund të shikohen si tregues të rritjes ekonomike. Një shembull klasik përbën edhe për këtë kohë përsëri qyteti i Durrësit. Një kompleks gjetjesh të rastit[fn]Këto janë zakonisht fragmente kornizash me mbishkrime dhe të shoqëruara me motivin e «valëve që ndjekin njëra-tjetrën» dhe pjesësh arkitektonike të zbukuruara me gërsheta trifishe që ndërthuren. Ruhen në muzetë arkeologjik të Durrësit e të Tiranës.[/fn] vendosja e qytetit të ri mbi qytetin mesjetar [i]pengon shpesh gërmimet e gjëra[/i] – ku mbizotërojnë ekzemplarë të një plastike zbukuruese arkitektonike të një tipi të ri dhe me vlera artistike tregon për ndërtime kishtare monumentale të reja në këtë qytet. Në të njëjtën kohë që është edhe periudha e rigjallërimit të peshkopatave të vjetra dhe krijimit në viset e brendshme të peshkopatave të reja – godina të kultit ndërtohen edhe jashtë qyteteve. Është me rëndësi të theksohet ajo që u ka rënë në sy studiuesve të këtyre monumenteve, vazhdimësia e kishave të tipit bazilikal – çka nuk ndodh në Kostandinopojë në atë kohë, gjetja e një plastike zbukuruese arkitektonike të pasur (në rrethet Fier, Berat, Gjirokastër, Sarandë etj.) dhe teknika e ndërtimit që nuk ndryshon nga ajo e fortifikimeve bashkëkohëse.</div><div><br></div><div>Shek. IX-XI kanë qenë për popullsinë arbërore një periudhë e ngarkuar me shumë luftëra dhe me pasojat e tyre. Këto luftëra u kanë dhënë rast kronistëve bizantinë të përmendin një tog qytetesh. Arbanoni, si dikur Iliria, është i mbushur me to e me kështjella të fortifikuara dhe jo vetëm në krahinat bregdetare, por edhe në viset e brendshme. Duhet shtuar edhe diçka tjetër: në viset arbërore ka një vazhdimësi historike të pandërprerë midis qytetit ilir dhe atij shqiptar e shoqëruar me të gjitha pasojat e kalimit nga shoqëria skllavopronare në feudalizëm. Për të provuar këtë, fjala e parë i takon arkeologjisë dhe arkeologjia e ka bërë. Por karakterin arbëror të shumë qyteteve tona të mesjetës, madje dhe vazhdimësinë e tyre e tregojnë edhe emrat që mbajnë sot dhe argumentet për këto dukuri e të tjera që lidhen me toponomastikën i kanë sjellë dhe pasuruar gjuhëtarët[fn]E. Çabej, [i]Problemi i autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve.</div><div><br></div><div>Lindja e zhvillimi i qyteteve ka qenë lidhur me popullsinë vendëse. Në këto qytete ka jetuar gjithmonë [i]një shtresë e fuqishme etnike[/i], e cila, edhe kur nuk e ka pasur në duar pushtetin politik, ka ushtruar një ndikim të fortë në drejtimin që duhej të merrte jeta ekonomike e politike e vendit. Kjo ka bërë që në trevën ilire jugore, ndryshe nga ajo e Ballkanit Qendror, çurbanizim gati i plotë nuk ka pasur as në kohën e vendosjes së sllavëve në Ballkan, as më vonë. Qytetet ilire shqiptare kanë vazhduar jetën me zigzaget që kanë sjellë kohërat, por pa e ndërprerë atë asnjëherë.</div><div><br></div><div>Në trajtesën e parashtruar nëpërmjet rezultateve të kërkimeve arkeologjike kemi ndjekur procesin e formimit autokton të popullit tonë dhe të kulturës së tij. Por, duhet pranuar se ato nuk janë shteruese. Për arkeologun zbulimi i vazhdueshëm i fakteve të reja nëpërmjet kërkimeve e gërmimeve arkeologjike është një gjë e domosdoshme, por jo një qëllim në vetvete. Për të zbuluar të vërtetën faktet arkeologjike duhen krahasuar, lidhur midis tyre dhe shpjeguar. Këtë rrugë ka ndjekur arkeologjia jonë dhe kjo rrugë e ka çuar atë në konkluzione të rëndësishme. </div>](https://pictures.abebooks.com/EXPATBKS/md/md1307341793.jpg)
