HISTORI
Historia dhe njerëzit
Shpesh kanë thënë: "Historia është dija e së kaluarës". Për mendimin tim, kjo do të thotë të flasësh keq. Sepse, para së gjithash, vetë ideja që e kaluara, si e tillë, të mund të jetë objekt i dijes, është absurde. Si mund të bëheshin lëndë e një njohjeje racionale, pa një kullim paraprak, dukuri të cilat nuk kanë karakter tjetër të përbashkët përveç faktit se nuk kanë qenë bashkëkohore?
Për simetri, a mund të përfytyrohet një shkencë tërësore e Universit, në gjendjen e tij të tanishme? Pa dyshim, në zanafillat e historiografisë, analistët e vjetër nuk shqetësoheshin aspak nga këta skrupuj. Ata tregonin, ashtu siç u vinin, ngjarje që lidheshin njëra me tjetrën vetëm pse kishin ndodhur në të njëjtën kohë: eklipset, rëniet e breshërit, shfaqjen e habitshme të meteorëve me betejat, traktatet, vdekjet e heronjve dhe të mbretërve. Por në këtë kujtesë të parë të njerëzimit, të turbullt si perceptimi i një fëmije të vogël, një përpjekje e mbështetur në analizë ndërmori ca nga ca klasifikimin e nevojshëm. Është e vërtetë: gjuha, duke qenë thellësisht tradicionaliste, e ruan me shumë dëshirë emrin e historisë nga çdo studim për një ndryshim në kohë. Ky zakon është i parrezikshëm, sepse nuk gënjen kurrkënd. Në këtë kuptim, ekziston një histori e sistemit diellor, përderisa yjet që e formojnë atë nuk kanë qenë gjithmonë kështu siç i shohim. Ajo është në kompetencat e astronomisë. Ekziston një histori e shpërthimeve vullkanike që, siç jam i bindur, paraqet interesin më të gjallë për fizikën e globit. Ajo nuk i përket historisë së historianëve.
Ose, të paktën, ajo mund t'i përkasë asaj vetëm atëhere kur, ndoshta, vrojtimet e saj përmes rrugësh të tërthorta do të mund të mbërrinin shqetësimet specifike të historisë sonë, të historianëve. Por si kryhet në praktikë ndarja e detyrave? Një shembull, pa dyshim, do të na e bëjë më të qartë për ta kuptuar më mirë këtë, se sa shumë fjalime.
Në shekullin X të erës sonë bregu flamand mbyllej nga një gji i thellë, Zwini. Më pas ai u mbath me rërë. Në cilën ndarje të njohjes çon studimi i kësaj dukurie? Kushdo, menjëherë, do të tregojë gjeologjinë. Mekanizmi i aluvioneve, roli i rrymave detare, mbase dhe ndryshimet në nivelin e oqeaneve: a nuk është krijuar dhe nxjerrë në dritë gjeologjia për të trajtuar të gjitha këto? Me siguri. Sidoqoftë, po t'i shohim nga afër, gjërat nuk janë dhe kaq të thjeshta.
Para së gjithash, mos është fjala të shqyrtohen zanafillat e shndërrimit? Ja, pra, gjeologu ynë, i shtrënguar të shtrojë pyetje, të cilat nuk i përkasin ngushtësisht disiplinës së tij. Sepse, pa dyshim, në të mirë të mbushjes kanë ndikuar ndërtimet e digave, ndryshimi i rrjedhjes së kanaleve, bonifikimet: pra të gjitha ato veprime të njëriut, që lindin nga nevojat kolektive dhe I mundëson vetëm një strukturë e sigurtë shoqërore.
Në skajin tjetër të zinxhirit shfaqet një problem i ri: ai i pasojave. Në një largësi të vogël nga fundi i gjirit po ngrihej një qytet. Ishte Bruges-i. Ai lidhej me gjirin përmes një kalimi të shkurtër lumor. Nëpërmjet ujrave të Zwinit qyteti merrte ose dërgonte pjesën më të madhe të mallrave, të cilat, duke ruajtur të gjitha përmasat, e bënin atë të ishte Londra ose Nju Jorku i asaj kohe. Erdhën pastaj, çdo ditë e më të ndjeshme, përparimet e mbushjes. Me tërheqjen e sipërfaqes së mbuluar nga uji, Bruges-i i shtynte gjithnjë më larg, drejt grykëderdhjes, portet e përparuara; dalëngadalë skelat zunë të binin në gjumë. Sigurisht, ky nuk ishte aspak shkaku kryesor i rënies së tij. A mund të veprojë, vallë, faktori fizik mbi atë shoqëror nëse veprimi i tij nuk është i përgatitur, I ndihmuar ose i lejuar nga të tjerë faktorë, të cilët, nga ana e tyre, vijnë nga njeriu? Por në vargun e valëve shkakore, ky shkak llogaritet, të paktën askush s'do ta vinte në dyshim këtë, midis shkaqeve më me ndikim.
Mirëpo vepra e një shoqërie që rimodelon sipas nevojavë të veta tokën mbi të cilën jeton, e këtë kushdo e ndien me instinkt, është një fakt shumë "historik". Njëlloj si peripecitë e një qendre të fuqishme shkëmbimesh. Ja, pra, nga njëra anë, përmes një shembulli mjaft karakteristik të topografisë së dijes, një pike takimi ku lidhja midis dy disiplinave shfaqet e domosdoshme në çdo orvatje për të shpjeguar: nga ana tjetër, një pikë kalimi në të cilën, kur është raportuar një dukuri dhe vetë ndikimet e saj tash e tutje vihen në diskutim, në njëfarë mënyre ajo dukuri kalohet përfundimisht nga një disiplinë në një tjetër. Çfarë ka ndodhur sa herë është dashur të thirret me domosdo ndërhyrja e historisë? Është shfaqur pikërisht aspekti njerëzor.
Në të vërtetë, prej shumë kohësh, vëllezërit tanë më të rritur, të mëdhenjtë Michelet apo Fustel de Coulanges, na kishin mësuar ta njihnim këtë fakt: objekti i historisë nga natyra është njeriu. Thënë më mirë: njerëzit. Shumësi, që është mënyra gramatikore e relativitetit, i përshtatet një shkence të së ndryshmes më mirë se njëjësi, që është i dobishëm për abstraksionin. Pas vijave të ndjeshme të një peizazhi (veglat ose makinat), pas shkrimeve më të akullta dhe institucioneve më mospërfillëse ndaj atyre që i kanë ndërtuar, historia kërkon të kapë njerëzit. Çdo orvatje që nuk e arrin këtë, në rastin më të mirë do të mbetet kurdoherë thjesht një manovër për erudicion. Historiani I mirë i ngjan lubisë së legjendës. Ai e di se atje ku nuhat mishin njerëzor, atje është dhe gjahu i tij.
Nga karakteri i historisë si njohje e njerëzve rrjedh edhe pozicioni i saj i veçantë përkundrejt problemit të shprehjes. A është ajo një "shkencë"? Apo është një ''art"? Rreth viteve 1800, stërgjyshërve tanë u pëlqente rëndshëm të merreshin me këtë. Më vonë, nga vitet 1890, u pane specialistë të metodës, të zhytur në një atmosferë pozitivizmi pak të thjeshtëzuar, që fyheshin rëndë kur publiku i jepte një rëndësi, sipas tyre të tepruar, asaj që ata e quanin "formë". Art kundër shkencës, formë kundër thelbit.
Grindje pas grindjesh, që meritojnë të mbyllen në dosjen e procesit të skolastikës. Nuk ka më pak bukuri në një ekuacion të saktë se sa në një fjali të drejtë. Por çdo shkencë ka një estetikë gjuhe që i përket vetëm asaj. Faktet njerëzore, në thelb, janë dukuri tepër të brishta, shumica e të cilave i shpëtojnë masës matematikore. Për t'i shkoqitur më mirë ato, rrjedhimisht, për t'i depërtuar mirë (sepse, a mund të kuptohet ndonjëherë krejtësisht ajo që s'dihet të thuhet? janë të nevojshme një finesë e madhe gjuhe, një ngjyrim i drejtë në tonin e të folurit. Atje ku është e pamundur të llogaritesh, imponohet këshillimi. Ndryshimi midis shprehjes së realiteteve të botës fizike dhe asaj të realiteteve të shpirtit njerëzor, në fund të fundit është i njëjtë me ndryshimin midis punës së një frezatori dhe një mjeshtri violinash. Të dy ata punojnë me imtësinë më të madhe, por frezatori përdor instrumente mekanike të saktësisë, ndërsa mjeshtri i violinave drejtohet para së gjithash me anë të ndjeshmërisë së veshit dhe gishtave. Nuk do të ishte e mirë as që frezatori të kënaqej me empirizmin e mjeshtrit të violinave, as që mjeshtri i violinave të pretendonte të imitonte frezatorin. A mund të mohohet se ekziston një prekje me fjalë, njëlloj si prekja me dorë?
Marc Bloch - Apologji për historinë ose mjeshtëria e historianit.
Koha historike
Thamë "shkenca e njerëzve". Kjo është diçka ende shumë e turbullt. Duhet shtuar "e njerëzve në kohë". Historiani nuk mendon si qenie "njerëzore". Atmosfera ku mendimi i tij merr frymë natyrshëm është kategoria kohë.
Sigurisht, vështirë të mund të përfytyrohet një shkencë, cilado qoftë ajo, që të mos e mbajë parasysh kohën. Megjithatë, për shumë prej atyre që, me marrëveshje, e ndajnë atë në pjesë artificialisht homogjene, koha përfaqëson vetëm një masë. Përkundrazi, duke qenë një realitet i gjallë dhe konkret, në pakthyeshmërinë e vrullit të saj koha e historisë është plazma ku zhyten dukuritë, si vendi i kuptueshmërisë së tyre. Numri i sekondave, viteve ose shekujve, që i duhen një trupi radioaktiv për t'u shndërruar në një tjetër trup, është për atomistikën një e dhënë themelore. Por, që kjo apo ajo metamorfozë të ketë ndodhur dje ose sot, ose që ajo duhet të ndodhë nesër, një konsideratë e tillë, pa dyshim, do t'i interesonte gjeologut sepse gjeologjia, në mënyrën e saj, është disiplinë historike; ajo e lë fizikanin krejtësisht të ftohtë.
Në të kundërt, asnjë historian nuk do të kënaqej vetëm duke konstatuar se Qezarit iu deshën tetë vjet për të pushtuar Galinë dhe se Luter-it iu deshën pesëmbëdhjetë vjet për t*u shndërruar nga ai shkollari ortodoks i Erfurtit në reformator të Vitembergut. Atij i intereson edhe më shumë t'i caktojë pushtimit të Galisë vendin e saj të saktë kohor në tronditjet e shoqërive europiane; dhe pa mohuar aspak atë çka mund të ishte e përjetshme në një krizë shpirtërore si ajo e murgut Martin, ai do të mendojë t'i bëjë asaj një vlerësim të drejtë vetëm pasi të ketë përcaktuar me përpikmëri mbi kurbën e fateve njëherazi momentin e njeriut që përfaqësonte heroin dhe momentin e qytetërimit që ishte klima e kësaj krize.
Mirëpo kjo kohë e vërtetë për nga natyra është vazhdueshmëri. Është, gjithashtu, ndryshim i përhershëm. Nga antiteza e këtyre dy vetive vijnë problemet e mëdha të hulumtimit historik. Atij hulumtimi që para së gjithash vë në dyshim deri dhe arsyen e qënies së punimeve tona.
Qoftë dhe dy periudha të njëpasnjëshme të këputura në vazhdën e dy epokave të pandërprera. Në çfarë mase – edhe nëse lidhja që vendos midis tyre fluksi i kohës fiton ose jo mbi pangjashmërinë e lindur të vetë kësaj kohe – duhet mbajtur si e nevojshme apo e kotë njohja e më s'ë vjetrës për njohjen e më së resë?
Zgjedhja e historianit
Fjala histori është shumë e vjetër: aq e vjeter sa nganjëherë të lodh. Më të rrallë puna ka vajtur vërtet deri atje sa kanë dashur ta fshijnë fare nga fjalori. Sociologët e erës durkheimiane, nga ana e tyre, i bëjnë vend asaj. Por për ta degdisur në një qoshe të vogël e të mjerë të dijeve të njëriut: një lloj harrese kjo ose, duke i ruajtur sociologjisë gjithë sa që atyre u dukej e përshtatshme për një analizë racionale, ata hedhin poshtë faktet njerëzore, që i gjykojnë njëherazi më artificialet dhe më të rastësishmet.
Ne, përkundrazi, fjalës histori do t'i ruajmë këtu domethënien e saj më të gjerë. Ajo nuk ndalon të përparojë asnjë drejtim hetimi, qoftë ky i orientuar me parapëlqim për nga individi ose shoqëria, qoftë nga përshkrimi i krizave të çastit ose ndjekja e elementeve më jetëgjata; ajo nuk ngërthen në vetvete asnjë kredo; sipas etimologjisë së saj fillestare, ajo nuk merret me asgjë tjetër përveçse "hulumtimit". Pa dyshim, që nga koha kur fjala histori është shfaqur në buzët e njerëzve, këtu e më se dymijë vjet të shkuar, përmbajtja e saj ka ndryshuar shumë. Është fati gjuhësor i të gjithë termave vërtet të gjallë. Sa pagëzime dhe sa kohë e harxhuar do t'i duheshin mbretërisë së akademive në qoftë se pas çdo fitoreje të tyre shkencat do të kërkonin një emërtim të ri! Duke i qëndruar paqësisht besnike emrit të saj të lavdishëm helen, historia jonë, gjithsesi, nuk do të jetë aspak krejt si ajo që shkruante Hekateu i Miletit, as si fizika e lordit Kelvin ose e Langevin-it, as si ajo e Aristotelit.
E megjithatë, ç'farë është ajo? Në krye të këtij libri, i cili përqendrohet rreth problemeve reale të hulumtimit, nuk do të kishte asnjë interes të ngrinim një përkufizim të gjatë e të ngurtë. Cili punëtor serioz është shqetësuar ndonjëherë nga dogma të tilla? Saktësia e tyre e hollë nuk lë vetëm të shpëtojë atë çka është më e mira në çdo vrull intelektual: kuptoni atë çka gjendet brenda tij në trajtë dëshirash të thjeshta për vrull drejt një dije ende të përcaktuar keq, por me fuqi për t'u shtrirë. Rreziku më i madh i këtyre dogmave është se ato përkufizojnë me aq kujdes vetëm e vetëm që të vënë më mirë kufij. "Ky subjekt", thotë* rojtari i termave të gjithpushtetshme, "ose kjo mënyrë për ta trajtuar atë, pa asnjë dyshim mund të jetë tërheqëse. Por, hap sytë, o efeb:kjo nuk është histori". A jemi ne, pra, një juri e kohëve të vjetra për të kodifikuar punët që u lejohen njerëzve të mjeshtërisë, dhe me t'u mbyllur lista, ushtrimin e tyre t'ua ruajmë, me siguri, mjeshtërve tanë që janë pajisur me patenta? Fizikanët dhe kimistët janë më të urtë, me sa diunë, kurrë dhe kurrkush nuk i ka parë të grinden rreth tëdrejtave përkatëse të fizikës, të kimisë, të kimisë fizike, ose - duke supozuar që ky term ekziston - të fizikës kimike.
Nuk është më pak e vërtetë gjithashtu se përballë realitetit të pafund e të pështjelluar, historiani duhet detyrimisht të përcaktojë atje pikën e veçantë ku do të përdorë mjetet e tij; për rrjedhojë, të bëjë në këtë realitet një zgjedhje që, sipas të gjitha gjasave, nuk do të jetë e njëllojtë, për shembull, me atë të një biologu ; që të jetë, mirëfilli, një zgjedhje historiani. Ky është një problem i vërtetë veprimi. Ai do të na ndjekë gjatë gjithë studimit tonë.
Trashëgimi i Shqipërisë
Shqipëria qe një nga më të parët vende ballkanike që u pushtua nga otomanët. Më 1385 feudali shqiptar sundimtar i Durrësit (Durrazo) Karl Topia, i përzënë nga pronat e tij prej një fisi sundimtarësh nga Veriu, prej Balshave, u bëri thirrje otomanëve për ndihmë. Balsha II nxitoi të kundërshtonte turqit, por qëndresa e tij u thye pranë lumit të Vjosës (Voyonssa). Duket se pas fitores së otomanëve zotët feudalë kryesorë shqiptarë e njohën sovranitetin e Sulltanit. Megjithatë, sa herë që turqit qenë të zënë me ngatërresa larg Shqipërisë, këta feudalë ngrinin krye dhe rifitonin shumë nga territoret që kishin humbur më parë.
Një pushim i madh otoman u krye më 1423 nën Sulltan Muratin II që u shtri gjer në bregdetin Adriatik, i cili kontrollohej në një pjesë të madhe nga Venediku. Sundimtarët feudalë shqipëtarë të pjesëve qëndrore dhe jugore të vendit u përpoqën të rifitonin pavarësinë e tyre; ata ngritën krye dhe fitoret e tyre, veçanërishtë u përpoqën të rifitonin pavarësinë e tyre; ata ngritën krye dhe fitoret e tyre, veçanërisht ajo e Arianitit (Arianitis) më 1453 tërhoqi vëmendjen e Perëndimit Kristian. Kjo vëmendje u shtua me qëndresën e shqiptarëve nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit Skënderbeg.
Skënderbeu qe i biri i zotit feudal shqiptar të Krujës, një qytet i fortifikuar në Shqipërinë e Mesme të sipërme dhe në rrethet e tij. Ai u bë mysliman ose duke qenë peng në pallatin e Sulltanit ose duke iu bindur të atit. Pas betejës pranë Nishit 1443, ku pat luftuar për otomanët, të cilët u mundën në luftën kundër kristianëve, që udhëhiqeshin nga Jan Huniadi, mbreti i Hungarisë, ai nxorri të kthehet në Shqipëri dhe të ngrejë flamurin e kryengritjes në qnedrën e tokave atnore. Ai u kthye menjëherë në fenë e krishterë, por ky veprim nuk qe aspak një akt diplomatik ashtu siç kishte ndodhur me të atin e tij, i cili e kishte ndërruar fenë disa herë me rradhë. Skenderbeu i grishi kolonistët mysimanë dhe të kthyerit në atë fe që të zgjidhnin midis krishtërimit dhe vdekjes; ata që nuk e flakën fenë myslimane humbën jetën'.Pastaj ai shpalli një Luftë të Shenjtë prej së cilës nuk mund të hiqte dorë kurrë më.
Për njëzetekatër vjet rresht Skënderbeu u priu bashkatdhetarëve në luftë kundër otomanëve në mbrojtje të atdheut dhe të krishtërimit. Atë e ndihmoi Perëndimi i Krishterë, sidomos mbreti i Napolit, Alfonsi V, i cili vazhdonte të përfaqësonte ambicjet e Perëndimit në Ballkan si dhe papët. Para vdekjes së tij më 1468, Papa .Nikolla V, e quajti: "Kampion i Krishtërimit", një titull që u konfirmua nga tri prej pasardhësve të tij. Pas vdekjës së Skënderbeut, turqit i shtrinë gradualisht pushtimet e tyre nën Shqipëri, dhe Shkodra (Scutari) qe qyteti i fundit që ra në duaft e osmanëve (1478). Në këtë mënyrë komandanti që arriti t'i bashkonte shqiptarët dhe t'i udhëhiqte në aq shumë fitore kundër otomanëve, u bë heroi i tyre kombëtar.
Në pushtimet e kryera para kohës së Skënderbeut, otomanët kishin ndjekur një politikë pajtuese. Ata i lejuan zotët feudalë shqiptarë t'i ruanin pozitat e tyre, me kusht që të paguanin tribut, të dërgonin të bijtë si peng në oborrin.,e Sulltanit dhe të kontribonin me trupa ndihmëse.-Në një regjistër të timarëve (toka të marra me qera nga feudali) në Shqipërinë Jugore dhe Qendrore për vitët 1431-1432, vetëm 30% e timareve mbaheshin prej turqve nga Azia e Vogël; të tjerat qenë në duart e shqiptarëve. Si në rastin e Hezergovinës më vonë, nuk ish e detyruar për një zot feudal shqiptar të krishterë të bëhej mysliman që ashtu të ruante pronat e veta ose pjesë syresh si timare. Regjistri përmend timariotë që e ruajtën besimin e tyre të krishterë për dy gjenerata.
Sistemi i timareve, në përgjithësi, i ndalonte ngadhnjimet otomane që të merrnin karakterin e një pushtimi të thjeshtë ushtarak. Por me sa duket përdorimi i gjerë i këtij sistemi në Shqipëri duhet të ketë qenë ndikuar nga arsye lokale. Banorët qenë njerëz luftarakë, të prirë për të ngritur krye, dhe vendi ishte i mbrojtur mirë nga malet. Përtej Adriatikut qe Perëndimi Katolik dhe Venetiku, një armik potencial, që kishte nën sundimin e vet një pjesë të mirë të bregdetit shqiptar. Feudalët shqiptarë qenë të vegjël dhe pak a shumë të pavarur; me një ofertë aq të mirë siç qe timari shteti otoman e kishte të lehtë të binte në ujdi me secilin prej tyre veç e veç. Nga ana tjetër nuk ishte gjë tepër e vështirë për ata të ktheheshin në myslimanë.
Para ardhjes së otomanëve, kur Shqipëria u bë fushë lufte midis Bizantit dhe Perëndimit sundimtarët feudalë bënin një jetë prej amfibi midis katolicizmit dhe ortodoksisë. Politika e qeverisë otomane në Shqipëri në periudhën e hershme përcaktohet nga interesi i saj për të ruajtur paqen në një breg kufitar të dobët dhe për të rekrutuar forca ndihmëse.
Porse luftrat e gjata midis shqiptarëve dhe otomanëve e përmbysën situatën. Shumë nga feudalët që mbetën në atdhe përqafuan lslamin me qëllim që'të ruanin pozitat e tyre dhe një pjesë e popullsisë natyrisht ndoqën fisnikët në kthimin e fesë së tyre. Por disa syresh si Aranitasit, Muzakët dhe Dukagjinët mërguan me popullin e tyre në Italinë Jugut. Ky eksod i madh u pasua nga disa emigrime të tjera të shqiptarëve të jugut. Ndër këta qenë pasardhësit e atyre shqiptarëve që në fund të shekullit të katërmbëdhjetë patën zënë vend në Greqi sidomos në More, jo vetëm si ngadhënjimtarë por edhe të grishur nga sundimtarët vendas, që kishin nevojë për ta si kolonë.
Edhe sot e kësaj dite dëgjohet në vendbanimet e Greqisë dialekt shjgip jugor në formën e tij të vjetër. Mërgime të tjera më të vogla, nga vetë Shqipëria për në Itali, vazhduan; të fundit që kanë emigruar kanë_ qenë banorët e Himarës, nga brëgdeti në jug të Vlorës (Valona). Përveç këtyre që ishin vendosur në Italinë jugore, posaçërisht në Kalabri, vendbanime të tjera shqiptare zunë vend edhe në Siçili. Nga këta kolonistë shqiptarë, të cilët e quajnë veten arbëreshë (albanians) por italianët i quajnëf italo-shqiptarë, me kalimin e vitevë disa u bënë katolikë, ndërsa shumica u bashkua me kishën unite, duke ruajtur kështu liturgjinë ortodokse por duke njohur supremacinë e papës. Ata përbëjnë sot diasporën kryesore shqiptare.
Që më përpara, pas përmbysjes së shtetit serb të Stefan Dushanit (1355), shqiptarët patën depërtuar në Serbinë e Vjetër dhe në një pjesë të Maqedonisë Perëndimore dhe Veriore. Më 1388 emigrantët shqiptarë gjendeshin larg gjer në Dubrovnik. Por pas eksodit të serbëve në Hungari që ndodhi më 1690, shqiptarët u shtrinë edhe më tutje drejt verilindjes, në Jugosllavinë e sotme. Ata zunë vend në Kosovë (Kosovo-Metohija), Novi Pazar, dhe madje rreth Nishit. Ipek (Peç), i cili për gjashtë shekuj pati qenë selia e kishës serbe, u bë sikundër Gjakaova (Dakovica) dhe Gusinja, një qytet shqiptar22'.
Që nga shekulli i tetëmbëdhjetë e këtej, migrimi shqiptar në Maqedoni u intensifikua23). Kjo nuk qe një diasporë por një ekspansion shqiptar: Kur arritën otomanët në Shqipëri, ata gjetën, si një pasues të skizmës së 1054, një veri katolik dhe në jug ortodoks. Ata futën këtu fenë e tyre: Islamin. Siç është thënë, turqit.në fillim nuk.përdorën forcë që njerëzit të ndërronin fenë. Apostasitë ndodhën pas vdekjes së Skënderbeut.
Kjo qe e natyrshme sepse luftrat e heronjve shqiptarë patën qenë jo vetëm të gjata dhe të përgjakshme, por ato ngrinin lart edhe kryqin në luftë kundër gjysmëhënës. Ndër katolikët feja e re nuk do të ketë bërë ndonjë përparim të madh në shekullin e gjashtëmbëdhjetë. Në një dokument që përshkruan gjendjen e kishës katolike shqiptare në gjysmë shekulli përpara krijimit të Propagandës Fide (1622) lexojmë: të gjithë shqiptarët dëshirojnë natyrisht të çlirohen nga zgjedha turke, dhe këtë mund ta bëjnë vetë mbasi vetëm një e trembëdhjeta syresh janë turq (myslimanë), dhe të tjerët të krishterë, disa katolikë dhe luftëtarë. Dhe në një referencë të vitit 1610 lexojmë që popullata katolike e kapërcen numrin e myslimanëve në një raport dhjetë me një.
Mirëpo, ndikimet myslimane gradualisht arritën suksese në konvertimin fetar të popullatë katolike. Ky konvertim u bë më i shpeshtë në qytetet e mëdhenj. Shumica e fshatrave banoheshin me kristianë, me një përzierje të vogël myslimanësh. Në fakt vendet jashtë qytetit dhe malësitë nga Elbasani gjer në Kelmend, ngjitur në kufirin malazez, u kthyen dalngadalë në fenë e islamit26). Shumica e të konvertuarve qenë, ndonëse martuar me myslimanë, shpesh mbanin fënë e tyre të krishterë, dhe qenë një faktor në krijimin e marrëdhënieve të mira midis anëtarëve të'dy feve.'Në disa raste besnikët e Profetit kontribuan në ndihmë të priftit të famullisë, mbasi shumica e tyre kishin gra të krishtëre.
Porse gjatë shekullit të shtatëmbëdhjetë popullsia katolike nisi, të zvogëlohej shpejt në numër. Për këtë kalim të përgjithshëm në fenë e islamit janë dhënë tre shpjegime: prirja për të fituar privilegje sepse në perandorinë otomane baza politiko- ekonomike qe feja dhe jo kombësia dhe e treta numri i pamjaftueshëm i rijve kleri të mençur e të aftë për'të plotësuar nevojat shpirtërore të popullsisë.
Të cilët erdhën për herë të parë në Shqipëri në shekull i ri e trembëdhjetë, qenë shumë aktivë në kundërshtimin që i bënë ndryshimit të fesë. Në fakt ata e shpëtuan katolicizmin nga shkatërrimi gjatë shekullit të shtatëmbëdhjetë të vështirë, ndonëse shumë dioqeza episkopale humb në veri.
Nga ana tjetër nuk mungonin shkaqe politike për pakësimin e popullsisë. Perandoria otomane e shihte katolicizmin si një kundërshtar me të cilin nuk mund të merrej vesh. Përveç Romës të papëve qenë edhe fuqitë e perëndimit, të cilat mund të organizonin sulme në emër të katolicizmit. Kur më 1645 plasi lufta turko-veneciane, katolikët shqiptarë, të ndërsyer nga kleri i lartë, mbajtën anën e Venetikut. Meqenëse raprezaliet, qenë të ashpra, shumë përqafuan fenë islame dhe disa u bashkuan me kishën ortodokse, anëtarët e së cilës i mbetën besnikë perandorisë osmane30'. Një kthim me forcë në fenë islame u vu re pas revoltës së vitit 1689 dhe pas tërheqjes së ushtrive austriake, kur pashai i Pejës depërtoi banorët e Shqipërisë Veriore, që ishin shumë katolikë, në fushën e Serbisë (inplanitiem serviae) dhe ato fshatra u shtrënguan të kalojnë në fenë islame.
Në shekullin e tetëmbëdhjetë filluan luftrat ruso-turke dhe presioni mbi katolikët pushoi. Edhe Austria me traktatin e Sistovës më 1791, përsëriti privilegjet e saj mbi katolikët e perandorisë otomane. Megjithatë kalimi në fenë islma nga njëherë për shkeaqe triviale - vazhdoi gjër në kohe shumë të reja; kur[Ev]ija Çelebiu një zyrtar i lartë otoman, vizitoi Shkodrën në 1668, ky qytet kishte njëmbëdhjetë xhami në krahasim me njëzetegjashtë në fillim të shekullit të njëzetë.
Në fushat e Shqipërisë qendrore, që shtrihen në të dy anët e lumit të Shkumbinit, islami për-vete shumicën e të konvertuarve. Banorët e këtyre viseve e ndejnë sundimin otoman më shumë sesa malësorët e viseve të veçuara të veriut. Mandej, fushat patën qenë brezi kufitar midis katolicizmit dhe ortodoksisë, ku patën ndikuar luhatje fetare dhe për këtë ' shkak qenë më të prekshme nga propaganda e islamit.
Në Shqipërinë Jugore kushtet ishin të ndryshme nga ato në veri. Popullsia që me fe ortodokse dhe otomanët i kishin akorduar një trajtim të | veçantë Patrikut të Stambollit. Pas rënies së qytetit (1453), Mehmeti II kërkoi besnikërinë e kristianëve ortodoksë në Ballkan duke e shpallur veten protektor të kishës ortodokse dhe duke i kthyer Patrikut Ikumenik të drejtat dhe privilegjet e vjetra. Përveç kësaj Patriku fitoi kështu një fuqi temporale shumë të madhe mbi subjektet ortodokse të Sulltanit.
Gjatë shekujve të parë të pushtimit, otomanët qenë në kulmin e fuqisë së tyre dhe nuk i trembeshin asnjë ndërhyrjeje nga ndonjë shtet i jashtëm i krishterë ortodoks. Prandaj as që duhej të kishte shkak për të përdorur forcën për apostasi. Me kohë që kristianët ortodoksë nuk ishin të rrezikshëm, ata mund të "mileshin" më mirë sesa "besimtarët e vërtetë" dhe konvertimi enmasse nuk ish në interes të askujt36'. Në bazë të një regjistri të timareve, afërsisht i viteve 1510 (912 të Hexhirës), në distriktin e Vlorës kishte 1206 myslimanë kundrejt 14304 familjeve të krishtera, kurse në distriktin e Gjirokastrës vetëm 53 myslimanë përkundrejt 12257 familjeve të krishtera.
Megjithatë, kur ortodoksi shqiptar përqafoi fenë islame, ai e bëri këtë për po ato arsye interesi siç kishte vepruar edhe katoliku i veriut. Faktorë që ndihmuan në këtë çeshtje qenë edhe injoranca dhe analfabetizmi i klerit. Por injoranca e priftit ortodoks nuk ishte kaq e rëndësishme sa ajo e atij katolik, përderisa tradicionalizmi i ortodoksisë nuk kishte nevojë për një kulturë racionale teologjike. Forca e bindjeve fetare midis ortodoksëve nuk diktohej nga të kuptuarit e dogmave, por nga një besim i patundur që ata e kishin trashëguar nga të parët e tyre, i vetmi besim i vërtetë, që ata duhej ta ruanin dhe duhej t'ua linin trashëgim të tjereve pa as ndryshimin me te vogël. Nuk ka asnjë dyshim se tradicionalizmi i kishës ortodokse- ishte një forcë e madhe kundër asimilimit islamik.
Nga ana tjetër, çinteresimi i klerit të lartë si edhe rënia e kryepeshkopatës së Ohrit (e quajtur zakonisht Patriarkati i Ohrit gjatë periudhës osmane nga e cila vareshin peshkopët ortodoksë të Durrësit dhe të Shqipërisë së Jugut, dobësoi dhe rezistericën e kësaj të fundit ndaj fesë islame39'. Megjithëse më 1767 kryepeshkopi i Ohrit u kthye sërish nën juridiksionin e patriarkatit Ekumenik, vazhduan ende abuzimet e kryera nga përfaqësuesit e kishës. Madje dhe vetë grekët kishin nisur të kundërshtonin me forcë kërkesat tatimore të kishës ortodokse.
Shtrëngimet islamike përkundrejt të krishterëve ortodoksë nisën në kohën e rënies së Perandorisë osmane dhe të luftës ruso-turke, në shekullin e tetëmbëdhjetë. Zyrtarët e krahinave ishin njerëz të korruptuar që kërkonin të pasuroheshin në kurriz të popullsisë. Natyrisht, të krishterët ishin më të ekspozuar ndaj presioneve dhe keqtrajtimeve duke patur parasysh këtu edhe vështirësinë nga ana e tyre për të gjetur të drejtën në gjyq; për këtë arsye mjaft prej tyre kërkonin e gjenin një rrugë shpëtimi duke ndërruar fenë. Gjatë luftës ruso-turke, kur dështoi përpjekja luftarake e Aleksis Orlovit, otomanët shpërthyen në një raprezalje kundër të krishterëve ortodoksë, të cilët i mbanin si aleatë të Rusisë dhe për këtë përdorën edhe forcën për t'i detyruar që të ndërronin fenë.
Konvertimet ishin të shumtë në numër rreth e rrotull qytetit të Beratit në Shqipërinë Jug-qendrore, ku myslimanët qenë kufi me të krishterët. Që prej vitit 1670 ky qytet pati qenë mysliman në shumicë dërrmuese; i nëntëmbëdhjetë nga tridhjetë lagjet e tij banoheshin nga myslimanë. Disa lagje qenë shrënguar në apostasi, dhe shumë kisha nuk bënin meshë për mungesë priftërinjsh. Megjithatë që kisha ortodokse dhe shkolla greke që forcuan rezistencën shqiptare ndaj përhapjes së islamizmit në jug gjatë shekullit të tetëmbëdhjetë. Një nga figurat udhëheqëse të kësaj kohe qe Rozffi Aitoli, i cili udhëtoi dhe predikoi në një pjesë të madhe të Shqipërisë.
Ai madje vajti larg gjer në Durrës dhe rrethinat I Krujës, provë kjo që kishte kristianë ortodoksë. Porse qendra e aktivitetitetit të tij qe Berati, ku më 1779 ra martir i fesë së tij. Bektashizmi u përhap në Shqipëri si asgjëkundi në Ballkan. Ky urdhër panteist mysliman besohet ta'"këtë"patur origjinën në shekullin e trembëdhjetë në viset kufitare me Anadollin ku bashkekzistonin krishtërimi, islamizmi dhe paganizmi. Është filiz i Muhamedanizmit dhe ka shumë pika kontakti me kristianizmin. Si duket, bektashizmi u soll në Shqipëri dikur në shekullin e pesëmbëdhjetë nga jeniçerët e ushtrisë otomanë. Por shtrirja e madhe e bektashizmit në atë vend ndodhi'në çerekun e parë të shekullit të nëntëmbëdhjëtë në kohën e Ali Pashë Tepelenës së Janinës. Liria më e madhe Bektashizmit dhe lidhjet e tij me krishtëiimin do t'u ketë pëlqyer shqiptarëve, ndër të cilët nuk mbeti një urdhër por u bë sekt.
Si rezultat i ngadhnjimit otoman, pamja fetare e Shqipërisë u plotësua edhe më shumë. Katolicizmi mbeti në veri, i rrethuar pak a shumë në një enklavë, me Shkodrën në qendër. Myslimanët u përhapën tejpërtej vendit kryesisht në pjesën qendrore të Kosovës. Me përjashtim të bektashinjve të jugut dhe të pakëve në viset qendrore dhe në Kosovë ata ishin të gjithë myslimanë ortodoksë (sunni). Shumica e kristianëve ortodoksë rronin në territore në jug të lumit Shkumbin, kryesisht në krahinat e Korçës e të Gjirokastrës. Kjo përzierje fetare do të luante një rol predominues në zhvillimin e Shqipërisë.
Karrierat natyrale gjithashtu i ndanin shqiptarët në dy grupe kryesore, ata që rronin në vise malore në veri të lumit Shkumbin dhe quheshin gegë, në të cilët përfshihen edhe shqiptarët e Kosovës, dhe ata që rrojnë në jug të atij lumi, në toka të ulta dhe fusha, dhe quhen toskë. Territoret e tyre quhen respektivisht Gëgëri dhe Toskëri.
Kur turqit pushtuan vendin, ata gjetën ndër malësorët gegë një organizim të moçëm fisnor. Ata jo vetëm e ruajtën këtë gjë, por edhe u detyruan t'i jepnin këtij organizimi te drejtën e vetqeverisjes. Ky organizim vazhdoi të ekzistonte gjer në kohët më të reja; pak a shumë në formën e tij origjinale. Duke qenë se ishte një anakronizëm në Evropë dhe siç për të flitej shpesh, të huajt harronin se ky organizim ishte kufizuar vetëm në Malësitë e Veriut.
Ka një ngjashmëri të madhe në mes të organizimit të tribuve malazeze dhe të fiseve shqiptare. Fisi, i konsideruar herë si një tribu dhe herë të tjera si një klan, i korespondon më shumë gens-it latin. Familja është bërthama e fisit dhe kreu i tij është mashkulli më plak i gjeneratës prindërore ose gjyshore, patriarku.
Ka edhe një organizim territorial politik, lidhur ngushtë me fisin, i quajtur bajrak. Bajraku,-(turqisht-flamur) i përbërë nga një ose më shumë fise, është "një treve gjeografike e formuar nga njësi të ndryshme natyrore". Është një bashkim politik i një ose më shumë fiseve nën një krye të vetëm, nën bajraktarin (flamur-mbajtës), pozita e të cilit është e trashëgueshme në disa familje të caktuara. Në kohët e para bajraktari kishte detyrën modeste që të udhëhiqte malësorët në fushën e luftës, rëndësia e tij duhet të jetë ritur në kohën e Kara Maksut Pashë Bushatlliut, sundimtarit të Shkodrës, nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë, i cili pati nevojë për malësorët e armatosur në luftrat e tij. Mund të thuhet se edhe çdo bajrak përbën një shtet autonom të qeverisur në bazë zakonesh e rregullash juridikë themelisht të përbashkëta për gjithë bajrakët e tjerë. Një tribu në malet e Shqipërisë Veriore është "një agregacion bajrakësh që ka në krye një zyrtar të zgjedhur nga një familje sunduese dhe që mban një titull të ndryshëm në çdo tribu.
Për të rregulluar çeshtjet ligjore, mbaheshin mbledhje të burrave të fisit nën kryesinë e pleqve, që përdornin ligjin e pashkruar zakonor, Kanunin e Lekë Dukagjinit, që i atribuohej sundimtarit vendas Lekës së III-të Dukagjinasve, i cili ka jetuar në shekullin e pesëmbedhjetë. Ky kod ka patur vlerë juridike në malet e Mbishkodrës e të Dukagjinit, që përfshinin edhe Mirditën. Eshtë ky ligj zakonor që e ka shenjtëruar .fjalën shipe popullore bësa; më parë se të thyente këtë fjalë nderi, malësori më mirë sakrifikonte jetën. E drejta për të zbatuar ligjin i binte mbledhjes së Përgjithshme (Kuvendit) të tribusë si dhe Mbledhjes së Pjesëshme të përberë nga personat qeverisës. Në malet në jug, dhe Krujë ishte në fuqi një ligj zakonor i ndryshëm dhe më pak konsistent, i quajtur Kanuni i Skënderbeut. Në fillim të gjysmës së dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, kur Menemenli Mustafa Pasha qe Veli i vilajetit të Shkodrës (1856-1858), u vendos një organizim i ri për fiset më të afërm të qytetit: Komiteti Malësor i Shkodrës (Iskodra Cibali Komisionx), shpesh i përmendur shkurt në shqip si Xhibali. Qëllimi i tij ishte që t'i vendoste fiset nën një vartësi më të plotë ndaj qeverisë. Bajraktarët lidheshin me Komitetin në Shkodër, në krye të të cilit qëndronte një president, përherë një mysliman, i caktuar nga Valiu dhe i zgjedhur nga mesi i fisnikëve të qytetit'.
Në jug të lumit Shkumbin, domethënë, në mes të toskëve, organizimi tribal ishte shpërbërë në rrjedhën e kohës dhe vetëm sot, vetëm mbeturina të një ligji zakonor si ai i gegëve, mund të gjendet në disa vise malësore, si në Kurvelesh. Në jug, kontrolli i qeverisë otomane, për shkak të mjeteve më të mira. të ..komunikimit,. qe shtrirë përtej qyteteve. Prapëseprapë, në shekullin e tetëmbëdhjetë mund të haseshin fshatra të formuara nga farë, që i korespondonin një klani të vogël të udhëhequr nga kryetarë të zgjedhur.
Ashtu si në veri, ku malësorët katolikë dhe myslimanë gëzonin autonomi, kështu edhe në jug ortodoksët e Himarës dhe të Sulit, këta të fundit ne Greqinë e sotme veriore, rronin në kantone autonome Në të dy rastet nuk kishte zyrtarë qeveritarë dhe qeverisë i paguhej si tribut vjetor një shumë e vogël e përnjiherëshme. Është interesant të shënohet që në veri tributi mblidhej prej vetë malësorëve dhe i dorëzohej qeverisë otomane përjashta kufijve të Kanunit. Që të dy palët e malësorëve, ata të gegënisë dhe ata të Himarës ishin të detyruar t'i dërgonin ushtarë sulltanit në Himarë rreth vitit 1868 numri i tyre nuk mund t'i kalonte 1000 - sa herë që ky do të ishte angazhuar në luftë.
Në qytet popullsia përbëhej nga të krishterë dhë myslimanë në përpjesëtime të ndryshme. Të krishterët të përjashtuar nga detyrat qeveritare," merreshin me artizanate (të organizuar në esnafë)635, me tregti dhe profesione të tjera.
Qytetet ishin gjithashtu qendra kulturore. Kemi të dhëna qe në gjysmën e fundit, të shekulëit të shtatëmbëdhjetë kishte shkolla tuirqisht për djem dhe medrese (seminare myslimanë)64). Ndonëse në veprën e Çelebiut nuk përmenden shkolla për djemtë dhe ndonje medrese që në atë qytet ekzistonin dyzetegjashtë xhami,-na lë të nën-kuptojmë se të paktën medrese duhej të kishte plot. Popullsia ortodokse e Shqipërisë, e cila në konceptet 'rriillët-it turk, u vendos nën juridiksionin e Patriakatit të Konstantinopojës dhe ndiqte shkollat greke. Që prej shekullit të gjashtëmbëdhjetë një shkollë greke pati funksionuar në Manastirin e Shën Naumit, në liqemin e Ohrit dhe shkolla greke përmenden më 1723 në afërsi të Korçës. Në shekullin e shtatëmbëdhjetë kishte shkolla greke në Zigpri dhe Himarë dhe më 1741 në Vlorë675. Numri i shkollave u shtua pas mesit të shëkullit të tetëmbëdhjetë,
në sajë të veprimtarisë së posaçme të Kozma^Artplosyt, i cili besohet'të ketë themeluar më shumë se dyqind shkollat greke në Shqipëri68). Shtimi i numrit të shkollave u inkurajua gjithashtu edhe prej traktatit ruso-turk të Kyçyk Kaynarcas (1774); gjendja e të krishterëve ortodoksë në perandorinë otomane u përmirësua pas kësaj, mbasi Rusia, duke interpretuar këtë traktat kërkoi të kishte proteksionin e nënshtetasve ortodoksë të Sulltanit69). Në shekulline nëntëmbëdhjetë, shkollat greke u shtuan në numër dhe u shtrinë drejt veriut.
Qendra të kulturës greke ushtruan ndikim të madh mbi shqiptarët e krishterë ortodoksë,' Voskopojë (Moskhopolis) dhe Janina. Popullsia e fillim farë vtahe dhe shqiptare, u rrit më shumë se 40 në shëkullin e tetëmbëdhjëtë dhe qyteti u bë një qendër tregtare dhe intelektukte e rëridesishme! Ajo bënte tregëti me Perëndimin dhe pati shkolla që në shekullin e mëparshëm. Më 1744 atje ekzistonte nje shkollë e quajtur Akademia e Re e cila nga me të mirat e asaj numër i madh librash, veçanërisht| libra kishtarë të cilat edukuan disa shqiptarë në periudhën e zgjimit kombëtar.
Nëpër fshatra kishte më së pari, sipahis (kalores që kishin çifligje ushtarake) dhe që punonin tokat e tyre Spahinjt shqiptarë ishin të njohur në ishekujt e katermbëdhjetë dhe shtatëmbëdhjetë për kontributin e tyre; në fushat ushtarake të otomanëve. Porse në shekullin-e tetëmbëdhjetë ushtria e spahinjve ra. Perandoria nuk po pushtonte dot më tokatë reja që e shpërblente kështu trimërinë dhe besnikërinë e ushtarëve, përkundër, ajo po humbiste toka. Në këtë periudhë filluan të dalin në Shqipëri bejlerë, pronarë tokash. Çifligjet ushtarake, në rrjedhën e viteve, u bënë përherë e më shumë të trashëgueshme dhe spahinjtë duke qenë larg Stambollit dhe nën qeveri të dobët, mundën ta siguronin edhe më shumë, pronësinë e tyre në tokë. Kështu timarët e tyre dalëngadalë u transformuan në çifligje. Në të njëjtën kohë sistemi i lëvrimit të tokave shtetërore në vendet e ulta, në fushat bregdetare dhe në luginat e brendshme, krijuan në Shqipëri një klasë pronarësh të mëdhenj tokash. Çifligjet dhe tokat shtetërore, si rregull, kultivoheshin nga të krishterët, fati i të cilëve qe i ashpër. Edhe gjatë periudhës së Tanzimatit (1839-1876), nuk pati ndonjë përmirësim thelbësor në gjendjen e fshatarëve të krishterë, ndonëse tregëtarë të vegjël dhe ato me profesione të lira mundën të blejnë copa të vogla toke nëpër fshatra, si në Korçë, Gjirokastër dhe në Shkodër.
J. Zwiedinek, konsulli austriak në Janmë, i cili vizitoi Shqipërinë Jugore nga Preveza në Berat, të quajtur Epir në shekullin e nëntëmbëdhjetë, shkroi më 1868: "Në gjithë Çamërinë79' për shembull, toka nuk është ekskluzivisht pronë e atyre që e punojnë, por u përket bejlerëve dhe agallarëve shqiptarë që kanë përqafuar Islamin, pjesërisht edhe qeverisë, dhe fshatarët e krishterë që banojnë në atë tokë kanë vetëm fitimin përkatës të shfrytëzimit. Ai pohon më tej se taksat e rënda, të imponuara mbi fshatarin, i cili shtrëngohej t'i jepte të zotit të tokës një të tretën e prodhimit, e detyronin atë të kërkonte në mërgim kushte më të favorshme jetese.
Shqiptarët dhe myslimanët e Bosnjës janë parë si fëmijët e përkëdhelur të perandorisë otomane. Por ndërsa boshnjakët u bënë myslimanë fanatikë, siç duket ngaqë ishin një pakicë e rrethuar nga të krishterë kundër të cilëve ata duhej të luftonin pa ndërprerje për të mbrojtur perandorinë, shqiptarët, duke qenë shumica të siguruar në tokat e veta, qenë më shumë tolerantë. Edhe e kaluara historike duhet të ketë ushtruar ndikimin e saj: në Shqipëri, në Mesjetë, katolikë dhe ortodoksë lëkundeshin nga njëra fe në tjetrën sipas interesave të çastit. Proverbi i tyre, "ku është shpata aty është feja është lidhur me përvojën e tyre politike. Porse në mes të shqiptarit mysliman të Kosovës, për shkak të ndikimit boshnjak dhe të presionit sllav, ka më pak tolerancë fetare. Perandoria islame, e bazuar mbi ngadhnjime, i ofroi shqiptarit luftarak mundësi të mëdha. Ndërsa përdorte fenë për të dalluar sunduesin dhe të sunduarin, i vendoste shqiptarët myslimanë automatikisht në radhitjen e sunduesve, shqiptari e dalloi veten që në fillim. Shumica e renegatëve që arritën në pozita të larta gjatë regjimit të Mehmetit të II qenë shqiptarë.
Në rekrutimin periodik të meshkujve të pamartuar bij të krishterësh për trupat jeniçere, të ashtuquajturat devsirme, subjektet më të fortë e më të zotë vinin nga Shqipëria8'1'. Shumë nga Içoglanët, pazhë në pallatin e Sulltanit, të stërvitur jo vetëm në artet e oborrtarit, por edhe në atë të administratorit dhe komandantit, ishin shqiptarë85'. Familja e,prylysëve, pjesëtarët e së cilës, në gjysmën e dytë të shekullit të shtatëmbëdhjetë, shpëtuan perandorinë nga shkatërrimi, qe me origjinë shqiptare86). Duke marrë parasysh masën e vogël të popullsisë shqiptare, duhet thënë se një numër i madh shqiptarësh shërbyen në poste të larta të ushtrisë dhe të administratës otomane; së paku tridhjetë. kryevezirë kanë qenë me origjinë shqiptare.
Mjaft herët shteti otoman gjykoi të përshtatshme faktin që t'ua besonte qeverimin e trojeve shqiptare pashallarëve dhe bejlerëve të vendit. Megjithatë nuk ka patur kurrë një pasha të vetëm dhe absolut që-të sundonte mbi gjithë Shqipërinë në emër të Sulltanit. Porta luante me ta duke nxitur njërin kundër tjetrit, ashtu siç bënte me bajraktarët e malësive. Pjesërisht qe edhe për këtë, që të ndalonte bashkimin e bejlerëve e të pashallarëve, që Porta nuk u përpoq që në fillim të pengonte rritjen e fuqisë së të dy dinastive vendase, të Bushatëve (Bushatlli) në veri dhe të Ali Pashë Tepelenës në jug, të cilët më vonë krijuan principata të trashëguara pothuaj të pavarura prej Sulltanatit. Qe e pamundur për ata të mos binin në konflikt me politikën e centralizuar të Sulltan Mahmudit II (1784-1839). Sulltani ua shkatërroi fuqinë; por ndërsa Mustafa Pashë Bushati, me ndërhyrjen e Austrisë, u lejua të rronte i pashqetësuar në Stamboll, pas vitit 183188), Ali Pashë Tepelenës iu pre koka, më 1822. Nga këta të dy, Ali Pasha qe figurë më e rëndësishme politike.
Mjaft herët shteti otoman gjykoi të përshtatshme faktin që t'ua besonte qeverimin e trojeve shqiptare pashallarëve dhe bejlerëve të vendit. Megjithatë nuk ka patur kurrë një pasha të vetëm dhe absolut që-të sundonte mbi gjithë Shqipërinë në emër të Sulltanit. Porta luante me ta duke nxitur njërin kundër tjetrit, ashtu siç bënte me bajraktarët e malësive. Pjesërisht qe edhe për këtë, që të ndalonte bashkimin e bejlerëve e të pashallarëve, që Porta nuk u përpoq që në fillim të pengonte rritjen e fuqisë së të dy dinastive vendase, të Bushatëve (Bushatlli) në veri dhe të Ali Pashë Tepelenës në jug, të cilët më vonë krijuan principata të trashëguara pothuaj të pavarura prej Sulltanatit. Qe e pamundur për ata të mos binin në konflikt me politikën e centralizuar të Sulltan Mahmudit II (1784-1839). Sulltani ua shkatërroi fuqinë; por ndërsa Mustafa Pashë Bushati, me ndërhyrjen e Austrisë, u lejua të rronte i pashqetësuar në Stamboll, pas vitit 183188), Ali Pashë Tepelenës iu pre koka, më 1822. Nga këta të dy, Ali Pasha qe figurë më e rëndësishme politike.
Më 1788 Ali Pashë Tepelena, i cili pati qenë një pasha derbenci që ruante grykat e Maleve të Pindit dhe rrethet epirote dhe maqedonase, u njoh nga Porta si guvernator i Janinës. I ndihmuar prej të bijve, ai e zgjeroi autoritetin e tij mbi gjithë Shqipërinë Jugore, Greqinë dhe Maqedoninë Jugperëndimore, dhe për tridhjetedy vjet, sundoi si një despot. Për shkak të pozitës strategjike të bregdetit të Shqipërisë Jugore dhe të Epirit, që i kontrollonte ai, Ali Pasha luajti një rol domethënës në luftrat napoleoniane. Si Franca ashtu edhe Anglia kishin nevojë për aleancën ose neutralitetin e tij, mbasi ishujt jonikë dhe disa qytete bregdetare, që më përpara ishin nën kontrollin e Republikës së Venetikut, qenë pushtuar nga Franca si rezultat i traktatit të Campo Formio (1797). Ai e trajtoi këtë situatë të paqëndrueshme me shkathtësi. Ali Pasha fitoi famë për mënyrën e pamëshirshme me të cilën përndoqi të krishterët, në radhë të parë për shkak të ekspeditave kundër Himariotëve dhe Suliotëve.
Në u tregua i ashpër me himariotët dhe suliotët, kjo ndodhi për shkak se ata i hakërroheshin sundimit të tij. Kur më 1820, Pashai u shpall rebel prej Portës dhe u kërkoi ndihmë grekëve, ai u tha despotëve grekë, në një mbledhje të mbajtur në Janinë, se në qoftë se ishte detyruar të luftonte kundër suliotëve, këtë e kishte bërë "sepse ata nuk kishin pranuar kurrë të lëshonin armët"92'. Ai nuk tregohej më pak i rreptë me armiqtë e tij myslimanë.
Gjatë sundimit të Bushatëve të Shkodrës dhe të Ali Pashë Tepelenës, ndikimi i bejlerëve dhe i agallarëve kishte rënë. Porse pas zhdukjes së tyre familjet myslimane të vjetra e të plotfuqishme, qoftë në veri qoftë në jug, u përpoqën të fitojnë përsëri pozitat e tyre. Eshtë e natyrshme që edhe ata të ngriheshin kundër politikës centralizuese të ndjekur prej Portës e cila kështu u cënonte ndikimin dhe pavarësinë.
Trazirat filluan në jug, por ato u bënë më të ashpra në jug-veri. Agallarët e bejlerët e Shqipërisë Jugore, të cilët anuan nga otomanët gjatë Revolucionit grek të vitit 1821, e braktisën fushën e luftës kur komanda e Lartë e Sulltanit nuk ishte më në gjendje t'u jepte pagat e kontraktuara. Kur ky revolucion dhe lufta ruso-turke mori fund (1829), Mahmudi II vendosi të dënonte mosbindjen dhe t'u hiqte pavarësinë shqiptarëve duke i detyruar me forcë t'i bindeshin Stambollit. Më 1830 Mahmud Reshid pasha, kryekomandanti turk i ftoi të gjithë bejlerët dhe agallarët e jugut në Manastir, me pretekst se do t'i shpërblente për fushatën greke. Pesëqind nga ata u vranë pabesisht në një ditë (26 gusht 1830). Masakra e Manastirit nuk i dha fund opozitës kundër regjimit të ri. Më 1833, disa nga agallarët e bejlerët që patën ikur në territorin grek provokuan një kryengritje, për të shqetësuar qeverinë dhe për të dëbuar zyrtarët otomanë të dërguar nga Porta. Në krye të saj ishin udhëheqës të tillë si Abdul Koka.fte Tafl Buzi. Disa muaj më vonë një revoltë plasi në Krahinën ë Gjirokastrës dhe snumë nëpunës qeveritarë u vranë95). Në mars 1834 udhëheqësit shqiptarë të jugut u ngritën përsëri, por kësaj radhe dolën fitimtarë dhe e detyruan Portën të hynte në bisedime me ta përkohësisht.
Ç'është e vërteta qeveria otomane kishte filluar të sakatonte fuqinë e bejve dhe të pashallarëve të veriut që më 1830. Ajo kishte shpërngulur një numër syresh 1 nga Shqipëria Qendrore dhe Kosova - në Azi të Vogël dhe kishte shkatërruar fortesat e tyre. Megjithatë reformat e Sulltan Mehmedit nuk pushuan. Më 1835 shpërtheu një kryengritje në Shkodër mbasi Valiu i atij qyteti qe orvatur të zbulonte sistemin e rekrutimit për një ushtri permanente. Në shtator 1839 popullsia e Prizrenit e dëboi guvernatorin e vet97). Si në jug ashtu edhe në veri, shqiptarët i urrenin zyrtarët administratorë të Turqisë.
Idetë për reforma që qenë disi të errësuara me Mehmedi II, gjetën shprehje më të qartë në dekretin perandorak. Hatti Sherif i Gulhanesë (1839), proklamuan nga pasardhësi i tij, Abdul Mexhiti. Pikërisht atëherë rezistenca e shqiptarëve u intensifikua, mbasi dekreti në fjalë propozonte kryesisht reforma lidhur me formacionet e ushtrisë dhe pagimin e taksave: "caktimin e ligjeve për rregullimin e kontigjenteve që do të jepeshin nga çdo lokalitet..., dhe reduktimin e afatit të shërbimit ushtarak në katër ose pesë vjet", qe e nevojshme gjithashtu që "kështu çdo anëtari të shoqërisë osmane t'i vihej taksë me një kuotë të barabartë me taksën e caktuar.
Malësorët shqiptarë patën gëzuar autonomi, paguanin taksa të ulta dhe shërbyen si ushtarë vetëm kur perandoria qe në luftë. Zbatimi i reformave cënonte autonominë e vlerave të tyre. Lufta kundër centralizimit dhe për ruajtjen e autonomisë dhe të institucioneve të pavarura të Shqipërisë, që patën qenë përkrahur nga familjet feudale të internuara për interesat e tyre, tani u mor në dorë prej shtresave më të gjera të- popullsisë së qytetit99). Më 1844 shpërtheu në Shkup (Skopje), Tetovë dhe Prishtinë, një kryengritje kundër rekrutimit të ri, taksave të reja, dhe politikës centralizuese të regjimit. Një natë më pas plas në Gjakovë një tjetër kryengritje në të cilën morën pjesë edhe malësorët.
Qeveria otomane pati më shumë sukses gjatë periudhës së Tanzimatit.në Shqipërinë Jugore, ndonëse dhe këtu rekrutimi dhe taksat e reja u pritën me zemërim. Ajo që jugorët kundërshtuan më së tepërmi qe parimi në politikën centralizuese të moscaktimit të nëpunësve me kombësi shqiptare në Shqipëri por dërgimi i tyre në provinca të Anadollit. Më 1847 shpërthen një revoltë që i kushtoi Portës disa muaj për ta shtypur. Shumë nga udhëheqësit e saj u dërguan në Azi të Vogël, disa në Selanik dhe në qytete të Maqedonisë, ndërsa të tjerë u burgosën në Stamboll.
Parimet e shprehura në Hatti Sherif, Gulhane u ripohuan më gjerë në Hatt-i Humayun të vitit 1856. Gjatë njëzet vjetëve që pasuan u shpailën një sërë ligjesh në lidhje me reformat. Zbatimi i tyre -u-provua-dhe në Shqipëri. Ndonëse në vilajetet I janinës e të Manastirit zunë rrënjë më të forta, në asnjë krahinë tjetër shqiptare ato nuk mundën të zbatoheshin totalisht në mënyrë efektive. Në shumë vise të veriut validiteti i tyre qe vetëm formal.
Zbatimi i reformave në kohën e periudhës së Tanzimatit, në Shqipëri nuk ndodhi në të njëjtën kohë në gjithë vendin. Hatti Sherif u shpall në Shqipërinë'veriore vonë, më 1844. Turqit i trembeshin qëndresës së popullit dhe për këtë e ndoqën programine tyre në etapa të ndryshme dhe me ecje të ngadalshme.
Në rrjedhë të shekujve ngjanë disa ndryshime në ndarjen administra-tive të perandorisë otomane, nga e cila shpesh prekej edhe Shqipëria, meqë ato qenë të dëmshme për bashkimin e territorit të saj. Më 1836, kur feudalët shqiptarë më të rëndësishmit qenë zhveshur prej fuqisë së tyre, Porta paraqiti administratën e re centralizuaese burokratike. Pjesa jugore e Shqipërisë përbënte vilajetin (eyalet, provincë) e Janinës i cili përfshinte përveç qarkun rrotull atij qyteti, edhe :Beratin, Gjirokastrën, Artën dhe herë-herë edh'e Thesalinë. Më ë ngatërruar qe ndarja administrative e Shqipërisë veriore, e cila formonte pjesë të vilajetit të Rumelisë, më Manastirin si qendër. Shkodra, Prizreni dhe Peja {Ipeku) përbënin secili një liva (sanxhak), krahinë e qeverisur nga'një mutesarif qeveritar, nën një gjeneral të ushtrisë së rregullt; Prishtina, Shkupi (Uskiib) dhe Tetova qeveriseshin prej pashallarëve vendas dhe përkisnin herë vilajetit të Rumelisë, herë atij të Sofjes.
Sa për Mirditën, grupi i malësive që përbënin pjesën e vilajetit të Shkodrës, ajo pati një organizim të vjetërë në krye të të cilit qe një kryebajraktar, që mbante titullin kapedan dhe qëndronte në marrëdhënie vasali me sulltanin, përmes valiut të Shkodrës106'. Ajo detyrohej të jepte vullnetarë, kur Sulltani të ishte në luftë dhe të paguante një tribut të vogël për mot107). Viset e tjera malore të veriut dhe verilindjes, të banuara qoftë nga katolikë qoftë nga myslimanë, nominalisht vareshin nga Shkodra, Peja ose Prizreni si të qëllonte rasti, për shkak të pozitës gjeografike108'. Kur u zbatua ligji i vitit 1865 mbi organizimin e administratës otomane, Shqipëria u nda në tre vilajete (provinca) qeveri këto lokale në lidhje direkte me Portën: Shkodra, Janina dhe Manastiri, secili 1 formuar nga një numër sanxhakësh.
Ndërsa në pjesë të tjera të perandorisë ndryshimet zakonisht ishin bërë me qëllim që mbledhje e taksave të bëhej më mirë në Shqipëri ata duket të kenë patur një qëllim politik. Shqiptarët luftëdashës zotëronin një pozitë strategjike në Ballkan; duhej pra, të ndalohej bashkimi i tyre. Kjo politikë e Portës, posaçërisht në shekullin e nëntëmbëdhjetë, kur fryma kombëtare qe në ngritje, në Ballkan, duhet të ketë qenë shkak për ndryshimet e shpeshta në ndarjen administrative të Shqipërisë. Pikërisht,përpara Kongresit të Berlinit u fqrmua,një. vilajet i katërt, ai i Kosovës, që pushtonte jo vetëm toka shqiptare, por edhe të tjera si Nishin, që banohej kryesisht nga sllavë, ose Novi Pazarin, që gjithmonë kishte bërë pjesë në Bosnjë, ndërsa Larisa në Thesali u bashkua me Shqipërinë Jugore. Ra në sy që qeveria otomane nuk donte të krijonte vilajete shqiptare homogjene, dhe ca më pak t'i jepte një demarkacion të përcaktuar shprehjes gjeografike të paqartë "Shqipëria". Qe pikërisht me barrën e një të kaluare të tillë, që shkaktoi aq shumë ndarje e përçarje, që shqiptarët nisën udhën e zgjimit të tyre kombëtar.
Stavro Skëndi-Zgjimi kombëtar shqiptar
Stavro Skëndi-Zgjimi kombëtar shqiptar
Lidhja Shqiptare dhe Kongresi i Berlinit
Kur trazirat që po nisnin në Ballkan në mesin e vitit 1878 kërcenonin me një tjetër krizë Lindjen e Afërme, fuqitë e mëdha u përpoqën t'u jepnin fund atyre me anë të një konference në Stamboll (23 dhejtor 1876). Reformat që u propozuan të zbatoheshin në Bullgari, Maqedoni popullit të këtyre krahinave, u hodhën poshtë nga Turqia.. Atëherë u bë e pamundur për Austro-Hungarinë dhe Anglinë që të parandalonin hyrjen në luftë të Rusisë, sidomos për arsye se mbas mizorive të kryera në maj të 1876, ndjenjat antiturke ishin shumë të zhvilluara në Rusi. Kur u hodh poshtë edhe një përpjekje e fundit për të zgjidhur në mënyre paqësore rrëmujën e krijuar nga Protokolli i Londrës (31 mars 1877) duke qenë se Turqia kishte deklaruar se do të parapëlqente më mirë të përballte: sesa të pranonte kushte poshtëruese, shpërtheu lufta me Rusinë. Në përfundim...të saj turqit u detyruan të pranonin Paktin e Shën Stefanit (3 mars 1876).
Traktati i Shën Stefanit u jepte kombeve sllave të Ballkanit nje pjese të madhe të tokave të banuara nga shqiptarët. Por nuk është e lehte te përcaktohet se çfarë quhej me saktësi Shqipëri në ate kohë. Regiistrimet popullsisë të kryera në kohën e Perandorisë Osmane nuk ndihmojnë – shumë në këte drejtim, meqenëse ata mbështeteshin në kriterin fetar dhe te githë myslimanët, si shqiptarët, boshnjakët dhe turqit futeshin në të njëjtën kategori.
Marrja parssysh e gjuhes, ishte një kriter më i mirë. Për Shqipërinë Veriore e Verilindore është skicuar një kufi gjuhësor në një memorandum drejtuar qeverisë austro-hungareze më 1877 nga F. Lippich konsulli i saj në Shkodër. Kjo skicë kufiri mund të quhet si mjaft e sigurt-për arsye të interesimit të posaçëm të' Austro-Hungarisë për këtë pjesë të Shqiperisë si dhe për njohuritë personsde të Lippich-ut për atë zonë.
Sipas memorandumit:
"Kufi ri gjuhësor verior shkon nga perëndimi në lindjey duke filluar nga bregu i Adriatikut diku poshtë Tivarit, mbi krështën malore dhe skajin veriperëndimor te liqenit të Shkodrës e tatëpjetë Cemit mbi Fundinanpërmes Kuçit në Vasojeviç e Kolashin; këto dy rrethet efundit, megjithëse nëshumicën e tyre janë serbisht folëse, akoma duket sikur të jenë një pjesë me prejardhje shqiptare - ndoshta shembulli i vetëm i njësllavizimi të shqiptarëve.... Në rrugën e tij të mëtejshme\ kufiri gjuhësor leviz nga Kolashini në Guci e Plavë, tatëpjetë lumit Ibar për në Rozhaj, pastaj nga Suhodolie Glugoviku nëdrejtim të Duga Poljanas në rrafshnaltën e Rogosnas, në perëndim e jugperëndim të Novi Pazarit- ku ngjitet në rrethet e Vuçiternit.
Kushunllisëe Prokopies deri te kufiri serb dhe zbret përsëri te Topliça duke arritur pikën e takimit meMoravën që vjen nga Bullgaria. Që këndejai ndjek nëpërgjithësi rrjedhen e këtij lumi dhe Moravicën që derdhet në të e lakohet nga perëndimi duke u shtrirë gjatë shpatit jugor i^Kar^^utpërmes qafës së Lepenecës. Pastaj kapërcen luginën e Vardarit afër pikës së takimit të Treskës me Vardarin dhe duke ndjekur Treskën përmes sanxhakut të Manastirit, shkon gjatë kufirit të tij me Dibrën deri në bregun e liqenit të Ohrit, prej nga kthehet në drejtim të perëndimit te lumi Shkumbin dhe, duke ndjekur rrjedhën e tij, arrin në detin Adriatik.
Nga ky territor i banuar nga shqiptarët, Serbisë i qe caktuar një pjesë e sanxhakut të prishtinës. Bullgaria dhe Mali i Zi qenë trajtuar me dashamirësi te veçantë. Një pjesë e paragrafit VI të traktatit që përcakton kufirin ndërmjet Shëipërisë e Bullgarisë shprehet si më poshtë: "... Duke lënë kufirin e ri të Principatës Serbe, vija e kufirit do të ndjekë kufijtë perëndimorë të kazasë s'ë Kumanoves, Koçanit, Kalkandelës (Terovë) te mali i Korabit; prej andej ndjek lumin"Veleshica deri në bashkimin e tij me drinin e zi fuke I kthyer në drejtim te jugut gjatë Drinit, dhe pastaj, në kufirin perëndimor të kazasë së Ohrit drejt malit të Linasit, kufiri do të ndjekë kazanë perëndimore të Korçës e Starovës deri te mali i Gramozit.
Në kushtet e Shqipërisë para Luftës së Dytë Botërore, kjo do të thotë se, përveç Dibrës, do të përfshihej e gjithë zona e prefekturës së* Korçës (pa Kolonjën). Nga ana tjetër, Mali i Zi do të aneksonte krahinat e Shqipërisë Veriore qe shtriheshin nga Rytgova, afër Pejës, në jug të Zhabljakut, si dhe portet e Tivarit e të Ulqinit në Adriatik; kurse kufiri i tij jugor me Shqiperinë do të shkonte përmes liqenit të Shkodres e përgjate lumit të Bunës tek i njëjti det. Në Adrianopojë përfaqësuesi i Malit të Zi, Radoniç, paraqiti pretendime edhe për qytetin e Shkodrës, por rusët i vunë atij në dukje veshtirësitë shumë të mëdha të këtyre pretendimeve dhe kështu u hoq dorë prej tyre.
Me traktatin e Shën Stefanit kishte si synim të krijonte një Bullgari të Madhe duke ruajtur atje ndikimin e vet, si dhe duke formuar një Mal të Zi e një Serbi te mëdhenj e të pavarur. Kjo gjë përputhej me dy prirjet themelore të politikës ruse: të kënaqte sllavofilët, që donin të shihnin të çliruar sa më shumë sllavë, dhe të venaoste sundimin e Rusisë mbi ngushticat dhe duke dëbuar Austro-Hungarinë nga Ballkani.
Kur u botua traktati i Shën Stefanit dhe u bënë të njohur paragrafët që kishin të bënin me Shqipërinë, një ankth i madh pushtoi popullin e saj. Lëvizjet e shqiptarëve, që deri atëherë ishin drejtuar në radhë të parë kundër taksave, rekrutimit dhe politikës centralizuese në përgjithësi, të cilën përpiqej ta zbatonte qeveria turke, morën një kthesë tjetër - ato filluan të kishin një karakter nacionalist.
Reagimi shqiptar ndaj traktatit të Shën Stefanit qe i shpejtë dhe u intensifikua me kalimin e kohës. U zhvilluan mbledhje spontane dhe të pavarura, sidomos në krahinat lindore e verilindore dhe iu drejtuan protesta fuqive të mëdha. Nga fundi i prillit të 1878, Layard, ambasadori britanik në Stamboll, dhe Zichy, kolegu 1 tij austro-hungarez, morën një tele^r^m nga banorët e Dibrës që protestonin kundër aneksimit të tçkave të tyre nga principata e re e Buligarisë. Dibra, siç thoshte telegrami, nuk Jfishte tspak lidhje me vendin e quajtur Bullgari; ajo i përkiste ShqipërislrKazaja e Dibres përbëhej nga më se 220 000 myslimanë e 10 000 të krishte)rë, që të gjithë shqiptarë. Përpara rrezikut të bashkimit me Bullgarinë, populli parapëlqente më mirë të asgjesohej fare. Ata bënin thirrje për masa të ciiat do ta përjashtonin territorin e tyre nga Bullgaria dhe do ta linin atë nën sundimin e qeverisë otomane10). Në 16 maj, Zichy përcolli në Vjenë një memorandum të përfaqësuesve myslimanë e katoiikë të Shqipërisë se Veriut, ndermiet tyre dhe të deputetit të Shkodrës në parlamentin e parë otoman, duke konfirmuar mbështetje ndaj aneksimit të tokave shqiptarë nga Mali i Z? Në të muaj shqiptarët e Pejës, Gjakoves dhe Gucisë protestuan me nje memorandum kundër copëtimit të territorit të tyre ndërmjet Sërbisë e Malit të Zi. Protesta të forta kunder kushteve të traktatit qene bërë gjithashtu edhe nga
banoret e rrethinave të Prizrenit.
Nga mbledhjet që u mbajtën në qytetet e ndryshme të gegëve kundër traktaiit tc Shën Stefanit dolcn një numer komitetësh fokalc qe morën përsipër organizimin e forcave shqiptare kundër një sulmi të mundshëm nga ana e Malit të Zi dhc Serbisë. Komitetet kishin filluar të mblidhnin te holla për të ndihmuar refugjatct shqiptarë të ardhur nga territoret që tashmë ishin pushtaar nga serbet e malazezët. Me qëllim që të mbronin vendin sa më mirë, komitetet lokale ndoqën nevojën për një bashkëpunim të ngushtë.
Nxitja për këtë levizje qe dhënë nga një udhëheqës ne ndikim në popullin e Gucisc, Ali Beu (më vonë Pasha) i Gucisë. Pa u mbushur një muaj, princi Nikolla i Malit të Zi informoi konsuilatat e fuqive të mëdha në Shkodër, sidomos konsullatën franceze, se përveç "lidhjes së formuar nga banorët e Gucisc, Plaves e vendeve të tjera", po organizohej një lëvizje ndërmjet njerëzve të Grudes, KeJjnendit, Hotit dhe pjesëve të tjera të Malësisë (malet katolike) me qëllim që të shkaktonin një konflikt.
Me afrimin e datës së Kongresit të Beriinit, udhëheqësit shqiptarë bëheshin gjithnjë e më tepër më të vetëdijshëm për nevojën e një veprimi të përbashkët. Porta jo vetëm nuk i pengonte këto përpjekje, por edhe i inkurajonte. Ata vendosën të mblidhcn në Prizren më 10 qershor 1878.
Përfaqësues nga shumë anë të vendit, sidomos nga verilindja dhe lindja, u mblodhën atje menjëherë shumica e tyre ishin pronarë tokash, klerikë myslimanë dhe krerë fisesh. Për mungesë kohe, nga jugu, qenë në gjenojete merrnin pjesë vetëm dy delegatë, njëri prej tyre qe Abdul Frashëri, që ishte paracaktuar të luante rolin më të rëndësishëm në të gjithë lëvizjen. Abdul Frashëri kishte lindur më 1839 në jug të vendit dhe i përkiste një familjeje bejlerësh qe kishte humbur tokat e veta, por kishte akoma administratë turke. Ai kishte kryer mësimet në gjimnazin grek Zosimea të Janinës (Zosimaia Skhole) dhe më 1877, kur u zgjodh deputet i Janinës në parlamentin e parë osman, ai ishte drejtor i financave të vilajctit qi kishte si kryeqytet atë qytet. Mbledhja u mbajt ne ( punimet e saj u ndoqën nga disa pronarë tokash nga Bosnja, Hercegovina e sanxhaku i Novi Pazarit që ishin të interesuar të luftonin bashkë me shqiptarët kundër shkëputjes së tokave të tyre nga sundimi otoman.
Mbledhja nga Abyl Frashëri që i ftoi shiqiptarët të bashkoheshin për mbrojtien, të vendit të tyre që ishte në rrezik. Abdul Frashëri ishte atje si përfaqësues i komitetit të fshehtë të krijuar në Stamboll dhe ishte kryetar i tij. Ai qe krijuar mbas traktatit të Shën Stefanit dhe quhej "Komiteti Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare. Komiteti përbëhej nga udhëheqës më të shquar shqiptarë, Intelekiualë zyrtarë të qeverisë së Stambollit, si myslimanë dhe të krishterë. Ai qe mbajtur i fshehtë me qëllim që t'u shmangej trysnive nga ana e qeverisë turke. Nga ana tjeter, fakti se Porta ishte gjithashtu e interesuar t'i kundërvihej traktatit të Shën Stefanit, e bënte më te lehtë detyrën e tij. Në hazgjë memorandume sidomos të atij të 30 maiit 1878 programi i Komitetit ishte të jetuarit në paqe me vendet fqinjë, por në të njëjten kohë të mbrohej vendosmërisht territori shqiptar.
Mbledhja e mbajtur në Prizren vendosi që të krijohej një organizatë për mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar me një Komitet Qendror që do të kishte qendrën në Prizren. Ai zgjodhi si kryetar Sheh Mustat Tetovën, dhe si anëtarë Ali Bej Gucinë, Iljaz Pashë Dibrën, Myderiz Omer Efeadi Prizrenin, Sulejman Vokshin nga Gjakova dhe të tjerë. Do të krijoheshin komitete edhe në vise të ndryshme të Shqipërisë, që.do të mhanin lidhje me qendrën ne Prizren, dhe do të kontrolloheshin prej sajiKëto komitete do të rekrutonin njerëz, do të mblidhnin të dhjeten, do të blinin ushqime dhe do t'u shpërndanin armë e municione forcave të tyre. Të gjithë njerëzit e aftë, me përjashtim të njërit për çdo familje, do te armatosehin* Qe percaktuar gjithashtu edhe numri i trupave qe do, të mobilizoheshin Sanxhaku i Shkodrës së bashku me Malësinë do të nxirmin 30 000 ndërsa 30 000 të tjerë do_të dilnin nga Tirana, Elbasani, Mati, Ohri dhe Dibra dhe do të bashkoheshin me ta për të formuar një korpus. Do të formoheshin edhe korpuse te tjerë duke pasur si qendra Prizrenin, Pejën, Kosovën dhe Novi Pazarin. Do të vihej edhe një taksë për jo-luftëtarët që do të mblidhnin nga komitetet e ndryshme krahinore.Me propozim të Abdul Frashërit, mbiedhja e Prizrenit adoptoi një protestë drejtuar Kongresit të Berlinit dhe Portës kundër copëtimit të territorit shqiptar.gjithashtu u vendos që nëse Kongresi i Berlinit do t'u jepte territore shqiptare Malit të Zi dhe Serbisë, shqiptarët do t'u kërkonin këtyre dy principatave të largoheshin nga pozicionet që do të kishin zënë,- nëse ata do të refuzonin, shqiptarët do të përdornin forcën per t'i zmbrapsur. Vdekja do të ishte ndëshkimi për çdo shqiptar që nuk do t'i pergjigjej thirrjes së komitetit përkatës për te rrëmbyer armët ose që do t'ia mbathte para armikut. Në të njëtën kohë qe shpallur një besë (termi ka gjithashtu kuptimin e një armëpushimi të përkohshëm sepse është dhënë fjaja e nderit për ruajtjen e tij).
Keshtu u themelua ajo që më vonë u quajt "Lidhja Shqiptare" ose "Lidhja e Prizrenit". Të gjithë delegatët në Prizren ishin të mendimit që të ruhej sovraniteti i sulltanit mbi Shqiperinë si një garanci ndaj copëtimit por, meqë territoret e kërcënuara nga vendimet e ardhshme të' Kongresit të Berlinit qenë të banuara në një shkallë mbizotëruese nga mysëlimanë, bashkimi mori karakterin e një lidhjeje myslimane. Konsulii francez në Shkodër që fliste për lidhjen si për një fyit açcompli (fakt i kryer ) e konsideronte atë gjithashtu si të formuar nga banorët myslimane të Shqipërisë së Epërme. Por këtu duhet theksuar se forcat që sundonin në mbledhjen e Prizrenit ishin forca myslimane konservatore dhe nëpërmjet tyre Porta mund të ushtronte një ndikim për interesat e veta. Kjo shpjegon përse shqiptarët e Prizrenit luftonin në fillim, bashke me boshnjakët myslimanë, për një kauzë të përbashkët.
Në Shkodër, nga ana tjetër, për arsye të përbërjes së ndryshme fetare dhe të një mendimi politik më të përparuar, lëvizja mori që në fillim një drejtim nacionalist. Komiteti i formuar në atë qytet ishte i përbërë nga myslimanë e katolikë –Prenk Bib Doda, Kapiteni i Mirditës, ishte një nga udhëheqësit kryesorë. Para formimit të Komitetit, katolikët dhe myslimanët kishin bashkëpunuar tashmë dhe kishin nënshkruar një protestë drejtuar delegatëve të fuqive të mëdha në Berlin kundër dorëzimit të Ulqinit, Podgoricës dhe Shpuzës (Spuza) sipas traktatit të Shën Stefanit. Në 7 korrik delegatët e Shkodrës u kthyen nga Prizreni në qytetin e tyre dhe mbajtën një mbledhje publike. Komiteti i Shkodrës venë për barrë si myslimanëve ashtu dhe katolikëve mbajtjen e trupave ajo ishte duke mbledhur. Kur valiu. (guvernator i përgjithshëm) i qytetit thirri në mbledhje Komitetin dhe i tha që të mos mbështetej, kjo ishte një shenjë se Stambolli nuk miratonte politikën kombëtare të Komitetit29). Por Porta nuk qe në gjendje ta pengonte lëvizjen që ajo vetë e kishte mbështetur deri atëherë.
Gjatë gjithë periudhës së Iuftës ruso-turke, Greqia kishte ngurruar ndërmjet pjesëmarrjes në luftë në anën e Rusisë dhe qëndrimit asnjanës- Fuqitë Perëndimore e kishin këshilluar që të mos merrte pjesë ne lufte duke iu shmangur, sidoqoftë, përfundimit të një aleance formale me Athinën.
Rënia e Pievnë në dhjetor të 1877 bëri një përshtypje të thellë në qarqet qeveritare greke. Mbas-një farë lëkundjeje të qeversië drejt territorit turk më 21 shkurt 1878, por nëntëjiitë më voaë aso ^f
urdhëruan të ktheheshin e të rikalonin kufirin për shkak të tr\-snisë nga ana e fuqive perendimore.
Por trazimet vazhdonin ende në shumë krahina, sidomos në Thesali e Epir. Një zbarkim kuptimplotë bandash greke u bë në brigjet e Shqipërisë, në veri të Sarandes (Santi Quaranta). Shpejt doli një shpallje e komandantëve të tyre që i bënte thirrje popullsisë shqiptare të ngrihej në emër te atdheut e të pavarësisë dhe në Lëkurës u zhvilluan luftime të rrepta. Për këtë qëndrim u dërguan njerëz në qytetet e Shqipërisë jugore por ata u kuadërshtuan.
Betejat qenë shumë të përgjakshme në Thesali ku popullsia ishte greke e myslimane, dhe ky qark kufizonte me Greqinë. Meqë gjendja po keqësohej nga dita në ditë, Anglia ndërhyri që të ndalonte veprimet ushtarake duke i siguruar kryengritësit se "kauza greke nuk do të ndalohej dhe pse Britania e Madhe do te përpiqëj të siguronte që Greqia te dëgjohej plotësisht dhe me dashamirësi në Kongres.
Kur u rivendos paqja në vilajetin e Janinës, Porta njoftoi për të përuruar reforma. Në një shpallje të bërë në prill 1878} njerëzve të zvetënuar në krye të bandave që përpiqeshin për mosbindje dhe revoltë, qeveria osmane theksoj ruajtur rendin në krahinë.
Gjithashtu bëhej e ditur se do te riorganizohej administrata e vilajetit të Janinës në bazë të' barazisë qytetare e politike, duke arritur kështu në "pjesëmarrjen e popullsisë në administrimin e vendit pa dallim feje, gjuhe ose kombësie, në decentralizimin e të gjitha shërbimeve me kusht që një decentralizim i tillë të mund të kryhej pa dëmtuar tërësinë shtetërore. "Duke përmendur reformat që Porta kishte vendosur të bënte pa vonesë, shpallja shihte si të vetmen pengesë në rrugën e tyre çrregullimin ekzistues. Për këtë arsye banorëve të krahinës së Janinës, si të krishterëve ashtu edhe myslimanëve, iu bë thirrje që t'u qëndronin besnikë sulltanit e qeverisë së tij dhe të kundërshtonin ata të huaj e rebelë që do të orvateshin të prishnin qetësinë, sigurinë e nderin, me preteksin se po i udhëhiqnin ata drejt lirisë.
Mbas mbledhjes së Prizrenit, kur delegatët u larguan për t'u kthyer në rrethet përkatëse, nga mesi i korrikut, me qëllim që të krijoheshin komitete dhe të organizoheshin forca ushtarake lokale të cilat do të përdoreshin për rezistencë3, Abdul Frashëri u kthye në fshatin e tij të lindjes. Ai menjëherë hyri në kontakt me teqenë e mirënjohur të bektashinjve atje. E dinte se do të mund të bënte me vete shumicën e shqiptarëve myslimanë nëse do të bindte për kauzën kombëtare baballarët bektashinj.
Duke qenë vetë bektashi Abduli vizitoi teqetë e ndryshme dhe në sajë të mbështetjes qe i dha baba Alushi i Frashërit, ai bindi urdhërin e bektashinjve që të ndihmonte lëvizjen shqiptare dhe të ushtronte ndikimin e vet te njerëzi më të shquar të vendit. Bektashinjtë nuk shiheshin me sy të mirë nga qeveria turke, e cila ishte në anën e sunitëve. Në të vërtetë, mbas masakrave të vitit 1828 të jeniçerëve, me të cilët qenë të lidhur bektashinjtë ata qenë persekutuar. Duke mos e identifikuar veten me fenë zyrtare te shtetit që ishte sunizmi, bektashinjtë kishin një frymë më kombëtare. Pikërisht në teqenë e Frashërit Abduli bëri një mbledhje të përfaqesuesve te rretheve të ndryshme të Shqipërisë.
Ne, pajtim me frymën e vendimeve të Prizrenit, mbledhja e Prizrenit vendosi që të helmoheshin degë të Lidhjes hhqiptare, me komitete lokale, në krahina të ndryshme të jugut me qëllim që të ngrinin në këmbë forca të armatasura për mbrojtjen e rretheve jugore që do të shkonin në ndihmë te veriut "po të Iindte nevoja. Në Frashër ku morën pjesë si ortodoksët dhe myslimanët, mbizotëruan elementët më të zhvilluar dhe grupi patriotik i kryesuar nga Abduli, mundi të vepronte më haptazi sesa në Prizren. Ky grup i paraqiti mbledhjes një program i cili përveç vendimit nuk lëshohej as edhe një pëllembë toke Greqisë, kishte kërkesa për një Shqipëri autonome brenda kuadrit të Perandorisë Osmane. Megjithatë nuk iu bë i njohur publikut i gjithë programi i Frashërit.
Me sa duket udhëheqësit patriotë donin ta ruanin atë për një rast tjetër kur do të mund ta paraqitnin si një program të të gjithë shqiptarëve dhe t'i jepnin Lidhjes së Prizrenit karakterin e një organizmi që përfaqësonte të gjithë vendin. Si qendër për degët e jugut qe zgjedhur komiteti i Janinës, por marrëdhëniet ndërmjet tyre ishin disi të shthurura. Gjatë zhvillimit të ngjarjeve u shfaqën qendra të tjera: Preveza dhe Gjirokastra.
Ndër të pranishmit e mbledhur Kongresi i Berlinit. Traktati i Shën Stefanit, megjithëse detyrues për Turqinë, ishte një sfidë e bërë me shumë guxim për fuqitë e mëdha, sidomos për Anglinë dhe Austro-Hungarinë, që ishin të interesuara për të mbajtur Turqinë në këmbë në Evropë. Ato nuk pranuan kushtet e traktatit. Por Anglia dhe Austro-Hungaria nuk qenë ne gjendje te kombinonin forcat e tyre deri në fillim të qershorit45. Kur u mblodhën përfaqësuesit e fuqive të mëdha në qershor 1878 për të marre në shqyrtmi rishikimin e Traktatit të Shën Stefanit, ai që kryesonte ishte Bismarku.
Nga frika se mos vendimet e ardhshme të Kongresit te Berlinit do të ishin në dëm të integritetit tokësor të Shqipërisë. Lidhja e Prizrenit filloi te aktivizohej. Veprimi i saj kishte mbeshur/en turke, e cila shprësonte se shqiptarët do të mund të ushtronin njëfarë trysnie mbi fuqitë e mëdha për të rishtuar të gjithë çështjen e Lindjes te Afërme dhe se do të krijojnë tek ato përshtypjen për rreziqet që mund të vinin nga mosmarrëveshjet si rezultat i shtrirjes së mëtejshme privilegjeve të shteteve ballkanike, Për herë të parë Shqipëria u bë për herë të parë problem ndërkombëtar.
Në veri Shkodra, si qendër, kishte dalë në plan të parë. Ajo u bë e njohur në botën e jashtme më shumë sesa Prizreni, sepse ishte selia e katolicizmit shqiptar dhe për arsye se pozita e saj gjeografike e afronte më shumë me Perëndimin. Kjo dha si rezultat pështjellimin qe Prenk Bib Doda dhe Hodo beu - udhëheqesit e Shkodrës - të mbahcshin sikur të ishin udhëheqësit e të gjithë levizjes shqiptare.
Me pak se një javë mbas hapjes së Kongresit të Berlinit në*18 qershor 1878 nje memorandum nga Shkodra, në emër te të gjithë shqiptarëve, iu drejtua lordit Beaconsfield, delegati kryesor i Britanisë së Madhc ne të. Mund të lindë pyctja se pse memorandumi i qe drejtuar kryeministrit britanik dhe jo Bismarkut ose Andrassyt. Arsyeja e një veprimi të tillë paraqitet edhe në në dokumentin. Së pari, nga të gjitha fuqitë, Anglia ishte fuqia më e interesuar qe te mos zevendësohej Perandoria Turke nga një "sundim më i tmerrshëm*' dhe këtë gjë e konsideronte jetike për të parandaluar përparimin e sllavëve drejt Adriatikut. Së dyti, meqë shqiptarët nuk mund te përfaqësonin veten në Kongres dhe Perandoria Osmane nuk mund të ishte zëdhënësja e tyre e përshtatshme, ata kishin nevojë për mbështetjen e një fuqie të madhe, dhe kjo mund të ishte vetëm Britania e Madhe që nuk paraqiste ndonjë kërcënim për ta.
Memorandumi duhej të përcaktonte, pastaj, trojet e shqiptarëve:
Nga brigjet e Bunës deri te dyert e Janinës një e vetme është pamja e jashtme, një i vetëm është temperamenti i popullsisë që paraqitet si një bërthame homogjene dhe kompakte nga pikëpamja e unitetit te tipit dhe identitetit të racës.
Nga ky qytet deri te Gjiri i Ambrakisë, elementi grek me propagandë fetare e laike hahet për këtë truall me racën shqiptare që atje mbahet mbizoteruese, në mos në numër, sigurisht në fuqi, energji e prirje për qënaresë. *
Dokumenti nuk përmban sulme kunder Greqisë, Akoma nuk ishin paraqitur zyrtarisht prctendimet e kësaj fuqie ndaj Epirit. Rreziku sllav ishte po aq i rëndë për ata sa dhe për shqiptarët, Mbi të gjitha Britania e Madhe, ndonëse turkofile, nuk ishte antigreke në rregullimin nga Rusia.
Ne duam të jemi shqiptarë.
.. Shqipëria nuk do të durojë kurrë sundimin sllav, si në ardhtë nga kufijtë e Buligarisë ose nga ata të MaJit të Zi; Shqipëria nuk do të jetë kurrë turke dhe provë për këtë janë luftërat më se katërshekullore për të ruajtur të pacënuar karakterin, traditat dhe frymën kombëtare." Pastaj memorandmni i Shkodrës kërkonte një Shqipëri të pavarur. Ne të vërtetë kërkonte një Shqipëri autonome që ishte një dhe mbrojtës kundër pushtimit sllav dhe një element drejtpeshjmi politik dhe tregtar në Gadishullin Ballkanik. Ai sugjeronte që fuqitë e mëdha të konfirmonin status quo-nëy parimin e integritetit të perandorise osmane - por të ndryshonin formën e organizimit politik dhe administrativ duke përqendruar në një fuqi të vetme epërsinë e ushtruar nga krerët e fiseve të pavarura që here-herë kanë përbërë forcën e Shqipërisë, por dhe shpesh kanë qenë shkaku i dobësisë së saj.
Së fundi, shqiptarët ngulnin këmbë që ndërtimi i vendit të tyre mos t'i besohej qeverisë turke, por një komisioni ndërkombëtar që do të vepronte po ashtu si dhe në Bullgari dhe nuk do t'u impohonte atyre një qeveri jokombëtare 20 qershor 1878 dhjetë anëtarë të mirënjohur të Komitetit Qendror të Stamboliit i drejtuan nga kryeqyteti turk një memorandum tjetër Bismarkut, Andrassyt dhe lordit Beaconsfield duke shprehur dëshirën që Shqipëria të gëzonte autonomi brenda kuadrit të Perandorisë Osmane dhe duke protestuar kundër çdo qëllimi për të vënë atë nën sundimin e një vendi tjetër.
Gjatë tërë muajit kur Kongresi i Berlinit qëndronte i mbledhur, një lumë protestash e peticionesh vërshoi nga shqiptarët. Disa prej tyre synonin qe të parandalonin përfshirjen e territorit shqiptar në Bullgari, Mal të Zi ose Greqi.
Të tjerë shprehnin dëshirën që të arrihej në një mirëkuptim me Portën në lidhje me reformat që mendohej të bëheshin në vend duke mos pranuar që të njihej ndonjë qeveri tjetër që të kish të bënte me to. Por aty nga fundi, peticionet për autonominë e Shqipërisë erdhën duke u pakësuar
në nje masë shumë të ndjeshme. Gjendja tani kishte ndryshuar.
Me marshimin e ushtrive austro-hungareze drejt Bosnje-Hercegovinës, në 22 korrik 1878 perspektiva e një pushtimi të pashmangshëm të Novi- Pazarit nga Austro-Hungaria duket se kishte tronditur një pjesë të popullsisë shqiptare. Në mesin e gushtit të 1878 « përhap lajmi se kryengriiesit boshnjakë i qene drejtuar Lidhjes për ndihmë dhe se 20 000 shqiptarë ishin nisur nga Prizreni për në Bosnje*5*. Por ky lajm nuk ishte krejt i pathemeltë, megjithëse trupa luftarake nuk shkuan për t'i shpëtuar ata. Në statutin e Lidhjes së Prizrenit përfshihej edhe mbrojtja e Bosnje-Hercegovinës, por Lidhja mendonte se në atë kohë forcat e saj do t'i duheshin për mbrojtjen e territorit shqiptar. Nga ana tjetër Zichy kishte mbrojtur gjithmonë idenë se ishte e mundur të bëhej për vete Lidhja Shqiptare që të mbante anën e Austrisë me anë të një politike miqësore.
Që në Marrëveshjen e Reichstadtit të 1876, Austo-Hungaria e kishte bërë-të qartë se ajo do t'i kundërvihej formimit të një shteti të madh sllav në Ballkan. Një gjë e tillë qe ripohuar në Marrëveshjen e fshehtë austro- ruse të 15 janarit 1877 ku qe përmendur si i mundshëm krijimi i një shteti të pavarur shqiptar në rastin e një remaniement territorial ose të një shpërbërjeje të Perandorisë Osmane. Traktati i Shën Stefanit jo vetëm krijoi një buIlgari të Madhe, por gjithashtu mori masa për zgjerimin e Serbisë e të Malit të Zi duke i afruar shumë këto dy vende e duke lehtësuar kështu bashkimin e tyre të mundshëm, gjë që do të bllokonte përhapjen e Austro- Hungarisë drejt detit Egje. Politika e Austro-Hungarisë në Kongresin e Berlinit u përpoq të mbante në një minimum aneksimin e territorit shqiptar nga sllavët e jugut. Eshtë interesante të shënojmë lidhur me këtë se kur kryeduka Johann më 1835 vizitoi Turqinë dhe Greqine dhe e quajti si të pashmangshëm shkatërrimin e fuqisë së parë, ai promovoi që Austria të shtinte në dorë Bosnje-Hercegovinën dhe Shqipërinë e Veriut. Rëndësia e Shqipërisë së Veriut për Austro-Hungarinë si një kundërpeshë ndaj sllavizmit duket gjithashtu në memorandumin e 1877 hartuar nga F. Lippichs.
Përfaqësuesit e Turqisë gjithashtu shkuan në Kongres me udhëzimet që të zmbrapsnin Malin e Zi dhe Serbinë nga Shqipëria60*. Kur ata u bënë të vetëdijshëm se, pavarësisht nga dëshirat e tyre, Austo-Hungaria do të pushtonte Bosnje-Hercegovinën, nje nga të dy pikat e programit të tyre, miratuar gjithashtu nga Porta, ishte qe të kërkonin mbështetjen e Austo Hungarisë në Mal të Zi duke mos marrë gjë nga ana shqiptarew) Sa për Italinë, në verën e 1877, kur kryetari i atëhershëm i parlamenrit italian Françesko-Krispi u takua me Bismarkun dhe, më vonë, me Derbyn, dy të fundit e kishin propozuar Shqipërinë si një kompensim të mundshëm
çeshtje e lidhur drejtpërsëdrejti me Shqipërinë dhe që u ngrit në Kongresin e Berlinit, ishte ajo e "privilegjeve të Mirditës". Krahinë malore e Shqipërisë së Veriut e banuar nga katolikë, kishte bërë kryengritje kundë'r Turqisë më 1877, por kryengritja e saj qe shtypur shpejt69). Kjo çështje u ngrit nga Austro-Hungaria dhe u mbështet nga Franca, që të dyja fuqi katolike të interesuara për katoiikët c perandorisë osmane. Interesimi i Austrisë shkonte tej arsyes fetare ajo donte të kishte një bazë në Shqipërinë e Veriut prej nga të mund të ushtronte ndikimin e saj. Në mbledhjen e 5 korrikut 1878 konti de Saint-Valliër propozoi, në emër të përfaqësuesve të Austro-Hungarisë e të Francës, që "popullsia e Mirditës të vazhdojë të gëzojë privilegjet dhe imunitetet që ka pasur ab antiquo. Pastaj vijoi një diskutim gjatë të cilit Salisbury nguroi në njëfarë mënyre të pranonte këtë propozim dhe atëherë deiegatët osmanë iu kundërvunë. Më së fundi, pcrfaqësuesit e Francës dhe të Austro-Hungarisë imponuan vullnetin e tyre, ndërsa të plotfuqishmit osmanë u kufizuan me deklaratën se "Porta e Lartë nuk ka ndertnëtid rani për tani të'bejcr ndorije ndryshim në gjëndjen ekztstuese në malet e Mirditës7.
Ndonëse Greqia mund të ishte e dobishme për Anglinë si një kundërpeshë ndaj sllavëve, përfaqësuesit britanikë nuk shkuan më tej sigurimit të lejes për të qenë të pranishëm në sesionet ku do të diskutohej për fatin e Turqisë. Madje Salisbury propozoi që, për hir të qartësisë, fjalët krabinagreke"duhex. të zëvendësoheshin me "krahina kufitare të Mbretërisë së Greqisë"n), propozuar nga i plotfuqishmi francez Desprez72). Në 29 qershor 1878 rasti i Greqisë u paraqit para Kongresit nga ministri i saj i punëve të jashtme T. Deliyannis, i cili paraqiti kërkesa për Kretën, Thesalinë dhe Epirin73). Eaddingtoni, përfaqësuesi kryesor në Lindjen e Afërme, kërkoi që t'i sigurohej Greqisë gjithë Thesalia dhe Epiri. Për këtë qëllim ai propozoi një korrigjim të kufirit në vijën e lumenjve të Salamyrias (Peneusi i lashtë) Kallamas duke prerë e shkëputur një thelë të madhe të asaj që shqiptarët e quanin si territor të tyre. Pastaj Franca propozoi që Turqia dhe Greqia duhej të arrinin një marrëveshje të drejtpërdrejtë në lidhje me korrigjimin e kufirit. Kjo ishte hera e parë që çeshtja e Epirit merrte një rëndësi të vërtetë evropiane.
Delegati italian mbështeti propozimin francez, por të plotfuqishmit e Turqisë deklaruan se ata nuk kishin pëlqimin e qeverisë së tyre dhe rezervuan përgjigjen. Duke ndjekur vërejtjen e lordit Beaconsfield se nuk do të rekomandonte masa shtrënguese, fuqite e mëdha miratuan propozimin e Francës7S), dhe kështu pika XXIV e traktatit të Berlinit u paraqit me këtë përmbajtje:
"Në rast se Porta e Lartë dhe Greqia nuk^do të jenë të afta lë arrijnë një marrëveshje për korrigjimin e kufirit që tregohet në Protokollin e trembëdhjetë të Kongresit të Berlinit, Gjermania, Austro-Hungaria, Franca, Britania e Madhe, Italia dhe Rusia i rezervojnë vetes të drejtën që të ofrojnë ndërmjetësimin e tyre ndërmjet të dy palëve për të lehtesuar bisedimet."
Stavro Skëndi-Zgjimi kombëtar shqiptar
Traktati i Shën Stefanit u jepte kombeve sllave të Ballkanit nje pjese të madhe të tokave të banuara nga shqiptarët. Por nuk është e lehte te përcaktohet se çfarë quhej me saktësi Shqipëri në ate kohë. Regiistrimet popullsisë të kryera në kohën e Perandorisë Osmane nuk ndihmojnë – shumë në këte drejtim, meqenëse ata mbështeteshin në kriterin fetar dhe te githë myslimanët, si shqiptarët, boshnjakët dhe turqit futeshin në të njëjtën kategori.
Marrja parssysh e gjuhes, ishte një kriter më i mirë. Për Shqipërinë Veriore e Verilindore është skicuar një kufi gjuhësor në një memorandum drejtuar qeverisë austro-hungareze më 1877 nga F. Lippich konsulli i saj në Shkodër. Kjo skicë kufiri mund të quhet si mjaft e sigurt-për arsye të interesimit të posaçëm të' Austro-Hungarisë për këtë pjesë të Shqiperisë si dhe për njohuritë personsde të Lippich-ut për atë zonë.
Sipas memorandumit:
"Kufi ri gjuhësor verior shkon nga perëndimi në lindjey duke filluar nga bregu i Adriatikut diku poshtë Tivarit, mbi krështën malore dhe skajin veriperëndimor te liqenit të Shkodrës e tatëpjetë Cemit mbi Fundinanpërmes Kuçit në Vasojeviç e Kolashin; këto dy rrethet efundit, megjithëse nëshumicën e tyre janë serbisht folëse, akoma duket sikur të jenë një pjesë me prejardhje shqiptare - ndoshta shembulli i vetëm i njësllavizimi të shqiptarëve.... Në rrugën e tij të mëtejshme\ kufiri gjuhësor leviz nga Kolashini në Guci e Plavë, tatëpjetë lumit Ibar për në Rozhaj, pastaj nga Suhodolie Glugoviku nëdrejtim të Duga Poljanas në rrafshnaltën e Rogosnas, në perëndim e jugperëndim të Novi Pazarit- ku ngjitet në rrethet e Vuçiternit.
Kushunllisëe Prokopies deri te kufiri serb dhe zbret përsëri te Topliça duke arritur pikën e takimit meMoravën që vjen nga Bullgaria. Që këndejai ndjek nëpërgjithësi rrjedhen e këtij lumi dhe Moravicën që derdhet në të e lakohet nga perëndimi duke u shtrirë gjatë shpatit jugor i^Kar^^utpërmes qafës së Lepenecës. Pastaj kapërcen luginën e Vardarit afër pikës së takimit të Treskës me Vardarin dhe duke ndjekur Treskën përmes sanxhakut të Manastirit, shkon gjatë kufirit të tij me Dibrën deri në bregun e liqenit të Ohrit, prej nga kthehet në drejtim të perëndimit te lumi Shkumbin dhe, duke ndjekur rrjedhën e tij, arrin në detin Adriatik.
Nga ky territor i banuar nga shqiptarët, Serbisë i qe caktuar një pjesë e sanxhakut të prishtinës. Bullgaria dhe Mali i Zi qenë trajtuar me dashamirësi te veçantë. Një pjesë e paragrafit VI të traktatit që përcakton kufirin ndërmjet Shëipërisë e Bullgarisë shprehet si më poshtë: "... Duke lënë kufirin e ri të Principatës Serbe, vija e kufirit do të ndjekë kufijtë perëndimorë të kazasë s'ë Kumanoves, Koçanit, Kalkandelës (Terovë) te mali i Korabit; prej andej ndjek lumin"Veleshica deri në bashkimin e tij me drinin e zi fuke I kthyer në drejtim te jugut gjatë Drinit, dhe pastaj, në kufirin perëndimor të kazasë së Ohrit drejt malit të Linasit, kufiri do të ndjekë kazanë perëndimore të Korçës e Starovës deri te mali i Gramozit.
Në kushtet e Shqipërisë para Luftës së Dytë Botërore, kjo do të thotë se, përveç Dibrës, do të përfshihej e gjithë zona e prefekturës së* Korçës (pa Kolonjën). Nga ana tjetër, Mali i Zi do të aneksonte krahinat e Shqipërisë Veriore qe shtriheshin nga Rytgova, afër Pejës, në jug të Zhabljakut, si dhe portet e Tivarit e të Ulqinit në Adriatik; kurse kufiri i tij jugor me Shqiperinë do të shkonte përmes liqenit të Shkodres e përgjate lumit të Bunës tek i njëjti det. Në Adrianopojë përfaqësuesi i Malit të Zi, Radoniç, paraqiti pretendime edhe për qytetin e Shkodrës, por rusët i vunë atij në dukje veshtirësitë shumë të mëdha të këtyre pretendimeve dhe kështu u hoq dorë prej tyre.
Me traktatin e Shën Stefanit kishte si synim të krijonte një Bullgari të Madhe duke ruajtur atje ndikimin e vet, si dhe duke formuar një Mal të Zi e një Serbi te mëdhenj e të pavarur. Kjo gjë përputhej me dy prirjet themelore të politikës ruse: të kënaqte sllavofilët, që donin të shihnin të çliruar sa më shumë sllavë, dhe të venaoste sundimin e Rusisë mbi ngushticat dhe duke dëbuar Austro-Hungarinë nga Ballkani.
Kur u botua traktati i Shën Stefanit dhe u bënë të njohur paragrafët që kishin të bënin me Shqipërinë, një ankth i madh pushtoi popullin e saj. Lëvizjet e shqiptarëve, që deri atëherë ishin drejtuar në radhë të parë kundër taksave, rekrutimit dhe politikës centralizuese në përgjithësi, të cilën përpiqej ta zbatonte qeveria turke, morën një kthesë tjetër - ato filluan të kishin një karakter nacionalist.
Reagimi shqiptar ndaj traktatit të Shën Stefanit qe i shpejtë dhe u intensifikua me kalimin e kohës. U zhvilluan mbledhje spontane dhe të pavarura, sidomos në krahinat lindore e verilindore dhe iu drejtuan protesta fuqive të mëdha. Nga fundi i prillit të 1878, Layard, ambasadori britanik në Stamboll, dhe Zichy, kolegu 1 tij austro-hungarez, morën një tele^r^m nga banorët e Dibrës që protestonin kundër aneksimit të tçkave të tyre nga principata e re e Buligarisë. Dibra, siç thoshte telegrami, nuk Jfishte tspak lidhje me vendin e quajtur Bullgari; ajo i përkiste ShqipërislrKazaja e Dibres përbëhej nga më se 220 000 myslimanë e 10 000 të krishte)rë, që të gjithë shqiptarë. Përpara rrezikut të bashkimit me Bullgarinë, populli parapëlqente më mirë të asgjesohej fare. Ata bënin thirrje për masa të ciiat do ta përjashtonin territorin e tyre nga Bullgaria dhe do ta linin atë nën sundimin e qeverisë otomane10). Në 16 maj, Zichy përcolli në Vjenë një memorandum të përfaqësuesve myslimanë e katoiikë të Shqipërisë se Veriut, ndermiet tyre dhe të deputetit të Shkodrës në parlamentin e parë otoman, duke konfirmuar mbështetje ndaj aneksimit të tokave shqiptarë nga Mali i Z? Në të muaj shqiptarët e Pejës, Gjakoves dhe Gucisë protestuan me nje memorandum kundër copëtimit të territorit të tyre ndërmjet Sërbisë e Malit të Zi. Protesta të forta kunder kushteve të traktatit qene bërë gjithashtu edhe nga
banoret e rrethinave të Prizrenit.
Nga mbledhjet që u mbajtën në qytetet e ndryshme të gegëve kundër traktaiit tc Shën Stefanit dolcn një numer komitetësh fokalc qe morën përsipër organizimin e forcave shqiptare kundër një sulmi të mundshëm nga ana e Malit të Zi dhc Serbisë. Komitetet kishin filluar të mblidhnin te holla për të ndihmuar refugjatct shqiptarë të ardhur nga territoret që tashmë ishin pushtaar nga serbet e malazezët. Me qëllim që të mbronin vendin sa më mirë, komitetet lokale ndoqën nevojën për një bashkëpunim të ngushtë.
Nxitja për këtë levizje qe dhënë nga një udhëheqës ne ndikim në popullin e Gucisc, Ali Beu (më vonë Pasha) i Gucisë. Pa u mbushur një muaj, princi Nikolla i Malit të Zi informoi konsuilatat e fuqive të mëdha në Shkodër, sidomos konsullatën franceze, se përveç "lidhjes së formuar nga banorët e Gucisc, Plaves e vendeve të tjera", po organizohej një lëvizje ndërmjet njerëzve të Grudes, KeJjnendit, Hotit dhe pjesëve të tjera të Malësisë (malet katolike) me qëllim që të shkaktonin një konflikt.
Me afrimin e datës së Kongresit të Beriinit, udhëheqësit shqiptarë bëheshin gjithnjë e më tepër më të vetëdijshëm për nevojën e një veprimi të përbashkët. Porta jo vetëm nuk i pengonte këto përpjekje, por edhe i inkurajonte. Ata vendosën të mblidhcn në Prizren më 10 qershor 1878.
Përfaqësues nga shumë anë të vendit, sidomos nga verilindja dhe lindja, u mblodhën atje menjëherë shumica e tyre ishin pronarë tokash, klerikë myslimanë dhe krerë fisesh. Për mungesë kohe, nga jugu, qenë në gjenojete merrnin pjesë vetëm dy delegatë, njëri prej tyre qe Abdul Frashëri, që ishte paracaktuar të luante rolin më të rëndësishëm në të gjithë lëvizjen. Abdul Frashëri kishte lindur më 1839 në jug të vendit dhe i përkiste një familjeje bejlerësh qe kishte humbur tokat e veta, por kishte akoma administratë turke. Ai kishte kryer mësimet në gjimnazin grek Zosimea të Janinës (Zosimaia Skhole) dhe më 1877, kur u zgjodh deputet i Janinës në parlamentin e parë osman, ai ishte drejtor i financave të vilajctit qi kishte si kryeqytet atë qytet. Mbledhja u mbajt ne ( punimet e saj u ndoqën nga disa pronarë tokash nga Bosnja, Hercegovina e sanxhaku i Novi Pazarit që ishin të interesuar të luftonin bashkë me shqiptarët kundër shkëputjes së tokave të tyre nga sundimi otoman.
Mbledhja nga Abyl Frashëri që i ftoi shiqiptarët të bashkoheshin për mbrojtien, të vendit të tyre që ishte në rrezik. Abdul Frashëri ishte atje si përfaqësues i komitetit të fshehtë të krijuar në Stamboll dhe ishte kryetar i tij. Ai qe krijuar mbas traktatit të Shën Stefanit dhe quhej "Komiteti Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare. Komiteti përbëhej nga udhëheqës më të shquar shqiptarë, Intelekiualë zyrtarë të qeverisë së Stambollit, si myslimanë dhe të krishterë. Ai qe mbajtur i fshehtë me qëllim që t'u shmangej trysnive nga ana e qeverisë turke. Nga ana tjeter, fakti se Porta ishte gjithashtu e interesuar t'i kundërvihej traktatit të Shën Stefanit, e bënte më te lehtë detyrën e tij. Në hazgjë memorandume sidomos të atij të 30 maiit 1878 programi i Komitetit ishte të jetuarit në paqe me vendet fqinjë, por në të njëjten kohë të mbrohej vendosmërisht territori shqiptar.
Mbledhja e mbajtur në Prizren vendosi që të krijohej një organizatë për mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar me një Komitet Qendror që do të kishte qendrën në Prizren. Ai zgjodhi si kryetar Sheh Mustat Tetovën, dhe si anëtarë Ali Bej Gucinë, Iljaz Pashë Dibrën, Myderiz Omer Efeadi Prizrenin, Sulejman Vokshin nga Gjakova dhe të tjerë. Do të krijoheshin komitete edhe në vise të ndryshme të Shqipërisë, që.do të mhanin lidhje me qendrën ne Prizren, dhe do të kontrolloheshin prej sajiKëto komitete do të rekrutonin njerëz, do të mblidhnin të dhjeten, do të blinin ushqime dhe do t'u shpërndanin armë e municione forcave të tyre. Të gjithë njerëzit e aftë, me përjashtim të njërit për çdo familje, do te armatosehin* Qe percaktuar gjithashtu edhe numri i trupave qe do, të mobilizoheshin Sanxhaku i Shkodrës së bashku me Malësinë do të nxirmin 30 000 ndërsa 30 000 të tjerë do_të dilnin nga Tirana, Elbasani, Mati, Ohri dhe Dibra dhe do të bashkoheshin me ta për të formuar një korpus. Do të formoheshin edhe korpuse te tjerë duke pasur si qendra Prizrenin, Pejën, Kosovën dhe Novi Pazarin. Do të vihej edhe një taksë për jo-luftëtarët që do të mblidhnin nga komitetet e ndryshme krahinore.Me propozim të Abdul Frashërit, mbiedhja e Prizrenit adoptoi një protestë drejtuar Kongresit të Berlinit dhe Portës kundër copëtimit të territorit shqiptar.gjithashtu u vendos që nëse Kongresi i Berlinit do t'u jepte territore shqiptare Malit të Zi dhe Serbisë, shqiptarët do t'u kërkonin këtyre dy principatave të largoheshin nga pozicionet që do të kishin zënë,- nëse ata do të refuzonin, shqiptarët do të përdornin forcën per t'i zmbrapsur. Vdekja do të ishte ndëshkimi për çdo shqiptar që nuk do t'i pergjigjej thirrjes së komitetit përkatës për te rrëmbyer armët ose që do t'ia mbathte para armikut. Në të njëtën kohë qe shpallur një besë (termi ka gjithashtu kuptimin e një armëpushimi të përkohshëm sepse është dhënë fjaja e nderit për ruajtjen e tij).
Keshtu u themelua ajo që më vonë u quajt "Lidhja Shqiptare" ose "Lidhja e Prizrenit". Të gjithë delegatët në Prizren ishin të mendimit që të ruhej sovraniteti i sulltanit mbi Shqiperinë si një garanci ndaj copëtimit por, meqë territoret e kërcënuara nga vendimet e ardhshme të' Kongresit të Berlinit qenë të banuara në një shkallë mbizotëruese nga mysëlimanë, bashkimi mori karakterin e një lidhjeje myslimane. Konsulii francez në Shkodër që fliste për lidhjen si për një fyit açcompli (fakt i kryer ) e konsideronte atë gjithashtu si të formuar nga banorët myslimane të Shqipërisë së Epërme. Por këtu duhet theksuar se forcat që sundonin në mbledhjen e Prizrenit ishin forca myslimane konservatore dhe nëpërmjet tyre Porta mund të ushtronte një ndikim për interesat e veta. Kjo shpjegon përse shqiptarët e Prizrenit luftonin në fillim, bashke me boshnjakët myslimanë, për një kauzë të përbashkët.
Në Shkodër, nga ana tjetër, për arsye të përbërjes së ndryshme fetare dhe të një mendimi politik më të përparuar, lëvizja mori që në fillim një drejtim nacionalist. Komiteti i formuar në atë qytet ishte i përbërë nga myslimanë e katolikë –Prenk Bib Doda, Kapiteni i Mirditës, ishte një nga udhëheqësit kryesorë. Para formimit të Komitetit, katolikët dhe myslimanët kishin bashkëpunuar tashmë dhe kishin nënshkruar një protestë drejtuar delegatëve të fuqive të mëdha në Berlin kundër dorëzimit të Ulqinit, Podgoricës dhe Shpuzës (Spuza) sipas traktatit të Shën Stefanit. Në 7 korrik delegatët e Shkodrës u kthyen nga Prizreni në qytetin e tyre dhe mbajtën një mbledhje publike. Komiteti i Shkodrës venë për barrë si myslimanëve ashtu dhe katolikëve mbajtjen e trupave ajo ishte duke mbledhur. Kur valiu. (guvernator i përgjithshëm) i qytetit thirri në mbledhje Komitetin dhe i tha që të mos mbështetej, kjo ishte një shenjë se Stambolli nuk miratonte politikën kombëtare të Komitetit29). Por Porta nuk qe në gjendje ta pengonte lëvizjen që ajo vetë e kishte mbështetur deri atëherë.
Gjatë gjithë periudhës së Iuftës ruso-turke, Greqia kishte ngurruar ndërmjet pjesëmarrjes në luftë në anën e Rusisë dhe qëndrimit asnjanës- Fuqitë Perëndimore e kishin këshilluar që të mos merrte pjesë ne lufte duke iu shmangur, sidoqoftë, përfundimit të një aleance formale me Athinën.
Rënia e Pievnë në dhjetor të 1877 bëri një përshtypje të thellë në qarqet qeveritare greke. Mbas-një farë lëkundjeje të qeversië drejt territorit turk më 21 shkurt 1878, por nëntëjiitë më voaë aso ^f
urdhëruan të ktheheshin e të rikalonin kufirin për shkak të tr\-snisë nga ana e fuqive perendimore.
Por trazimet vazhdonin ende në shumë krahina, sidomos në Thesali e Epir. Një zbarkim kuptimplotë bandash greke u bë në brigjet e Shqipërisë, në veri të Sarandes (Santi Quaranta). Shpejt doli një shpallje e komandantëve të tyre që i bënte thirrje popullsisë shqiptare të ngrihej në emër te atdheut e të pavarësisë dhe në Lëkurës u zhvilluan luftime të rrepta. Për këtë qëndrim u dërguan njerëz në qytetet e Shqipërisë jugore por ata u kuadërshtuan.
Betejat qenë shumë të përgjakshme në Thesali ku popullsia ishte greke e myslimane, dhe ky qark kufizonte me Greqinë. Meqë gjendja po keqësohej nga dita në ditë, Anglia ndërhyri që të ndalonte veprimet ushtarake duke i siguruar kryengritësit se "kauza greke nuk do të ndalohej dhe pse Britania e Madhe do te përpiqëj të siguronte që Greqia te dëgjohej plotësisht dhe me dashamirësi në Kongres.
Kur u rivendos paqja në vilajetin e Janinës, Porta njoftoi për të përuruar reforma. Në një shpallje të bërë në prill 1878} njerëzve të zvetënuar në krye të bandave që përpiqeshin për mosbindje dhe revoltë, qeveria osmane theksoj ruajtur rendin në krahinë.
Gjithashtu bëhej e ditur se do te riorganizohej administrata e vilajetit të Janinës në bazë të' barazisë qytetare e politike, duke arritur kështu në "pjesëmarrjen e popullsisë në administrimin e vendit pa dallim feje, gjuhe ose kombësie, në decentralizimin e të gjitha shërbimeve me kusht që një decentralizim i tillë të mund të kryhej pa dëmtuar tërësinë shtetërore. "Duke përmendur reformat që Porta kishte vendosur të bënte pa vonesë, shpallja shihte si të vetmen pengesë në rrugën e tyre çrregullimin ekzistues. Për këtë arsye banorëve të krahinës së Janinës, si të krishterëve ashtu edhe myslimanëve, iu bë thirrje që t'u qëndronin besnikë sulltanit e qeverisë së tij dhe të kundërshtonin ata të huaj e rebelë që do të orvateshin të prishnin qetësinë, sigurinë e nderin, me preteksin se po i udhëhiqnin ata drejt lirisë.
Mbas mbledhjes së Prizrenit, kur delegatët u larguan për t'u kthyer në rrethet përkatëse, nga mesi i korrikut, me qëllim që të krijoheshin komitete dhe të organizoheshin forca ushtarake lokale të cilat do të përdoreshin për rezistencë3, Abdul Frashëri u kthye në fshatin e tij të lindjes. Ai menjëherë hyri në kontakt me teqenë e mirënjohur të bektashinjve atje. E dinte se do të mund të bënte me vete shumicën e shqiptarëve myslimanë nëse do të bindte për kauzën kombëtare baballarët bektashinj.
Duke qenë vetë bektashi Abduli vizitoi teqetë e ndryshme dhe në sajë të mbështetjes qe i dha baba Alushi i Frashërit, ai bindi urdhërin e bektashinjve që të ndihmonte lëvizjen shqiptare dhe të ushtronte ndikimin e vet te njerëzi më të shquar të vendit. Bektashinjtë nuk shiheshin me sy të mirë nga qeveria turke, e cila ishte në anën e sunitëve. Në të vërtetë, mbas masakrave të vitit 1828 të jeniçerëve, me të cilët qenë të lidhur bektashinjtë ata qenë persekutuar. Duke mos e identifikuar veten me fenë zyrtare te shtetit që ishte sunizmi, bektashinjtë kishin një frymë më kombëtare. Pikërisht në teqenë e Frashërit Abduli bëri një mbledhje të përfaqesuesve te rretheve të ndryshme të Shqipërisë.
Ne, pajtim me frymën e vendimeve të Prizrenit, mbledhja e Prizrenit vendosi që të helmoheshin degë të Lidhjes hhqiptare, me komitete lokale, në krahina të ndryshme të jugut me qëllim që të ngrinin në këmbë forca të armatasura për mbrojtjen e rretheve jugore që do të shkonin në ndihmë te veriut "po të Iindte nevoja. Në Frashër ku morën pjesë si ortodoksët dhe myslimanët, mbizotëruan elementët më të zhvilluar dhe grupi patriotik i kryesuar nga Abduli, mundi të vepronte më haptazi sesa në Prizren. Ky grup i paraqiti mbledhjes një program i cili përveç vendimit nuk lëshohej as edhe një pëllembë toke Greqisë, kishte kërkesa për një Shqipëri autonome brenda kuadrit të Perandorisë Osmane. Megjithatë nuk iu bë i njohur publikut i gjithë programi i Frashërit.
Me sa duket udhëheqësit patriotë donin ta ruanin atë për një rast tjetër kur do të mund ta paraqitnin si një program të të gjithë shqiptarëve dhe t'i jepnin Lidhjes së Prizrenit karakterin e një organizmi që përfaqësonte të gjithë vendin. Si qendër për degët e jugut qe zgjedhur komiteti i Janinës, por marrëdhëniet ndërmjet tyre ishin disi të shthurura. Gjatë zhvillimit të ngjarjeve u shfaqën qendra të tjera: Preveza dhe Gjirokastra.
Ndër të pranishmit e mbledhur Kongresi i Berlinit. Traktati i Shën Stefanit, megjithëse detyrues për Turqinë, ishte një sfidë e bërë me shumë guxim për fuqitë e mëdha, sidomos për Anglinë dhe Austro-Hungarinë, që ishin të interesuara për të mbajtur Turqinë në këmbë në Evropë. Ato nuk pranuan kushtet e traktatit. Por Anglia dhe Austro-Hungaria nuk qenë ne gjendje te kombinonin forcat e tyre deri në fillim të qershorit45. Kur u mblodhën përfaqësuesit e fuqive të mëdha në qershor 1878 për të marre në shqyrtmi rishikimin e Traktatit të Shën Stefanit, ai që kryesonte ishte Bismarku.
Nga frika se mos vendimet e ardhshme të Kongresit te Berlinit do të ishin në dëm të integritetit tokësor të Shqipërisë. Lidhja e Prizrenit filloi te aktivizohej. Veprimi i saj kishte mbeshur/en turke, e cila shprësonte se shqiptarët do të mund të ushtronin njëfarë trysnie mbi fuqitë e mëdha për të rishtuar të gjithë çështjen e Lindjes te Afërme dhe se do të krijojnë tek ato përshtypjen për rreziqet që mund të vinin nga mosmarrëveshjet si rezultat i shtrirjes së mëtejshme privilegjeve të shteteve ballkanike, Për herë të parë Shqipëria u bë për herë të parë problem ndërkombëtar.
Në veri Shkodra, si qendër, kishte dalë në plan të parë. Ajo u bë e njohur në botën e jashtme më shumë sesa Prizreni, sepse ishte selia e katolicizmit shqiptar dhe për arsye se pozita e saj gjeografike e afronte më shumë me Perëndimin. Kjo dha si rezultat pështjellimin qe Prenk Bib Doda dhe Hodo beu - udhëheqesit e Shkodrës - të mbahcshin sikur të ishin udhëheqësit e të gjithë levizjes shqiptare.
Me pak se një javë mbas hapjes së Kongresit të Berlinit në*18 qershor 1878 nje memorandum nga Shkodra, në emër te të gjithë shqiptarëve, iu drejtua lordit Beaconsfield, delegati kryesor i Britanisë së Madhc ne të. Mund të lindë pyctja se pse memorandumi i qe drejtuar kryeministrit britanik dhe jo Bismarkut ose Andrassyt. Arsyeja e një veprimi të tillë paraqitet edhe në në dokumentin. Së pari, nga të gjitha fuqitë, Anglia ishte fuqia më e interesuar qe te mos zevendësohej Perandoria Turke nga një "sundim më i tmerrshëm*' dhe këtë gjë e konsideronte jetike për të parandaluar përparimin e sllavëve drejt Adriatikut. Së dyti, meqë shqiptarët nuk mund te përfaqësonin veten në Kongres dhe Perandoria Osmane nuk mund të ishte zëdhënësja e tyre e përshtatshme, ata kishin nevojë për mbështetjen e një fuqie të madhe, dhe kjo mund të ishte vetëm Britania e Madhe që nuk paraqiste ndonjë kërcënim për ta.
Memorandumi duhej të përcaktonte, pastaj, trojet e shqiptarëve:
Nga brigjet e Bunës deri te dyert e Janinës një e vetme është pamja e jashtme, një i vetëm është temperamenti i popullsisë që paraqitet si një bërthame homogjene dhe kompakte nga pikëpamja e unitetit te tipit dhe identitetit të racës.
Nga ky qytet deri te Gjiri i Ambrakisë, elementi grek me propagandë fetare e laike hahet për këtë truall me racën shqiptare që atje mbahet mbizoteruese, në mos në numër, sigurisht në fuqi, energji e prirje për qënaresë. *
Dokumenti nuk përmban sulme kunder Greqisë, Akoma nuk ishin paraqitur zyrtarisht prctendimet e kësaj fuqie ndaj Epirit. Rreziku sllav ishte po aq i rëndë për ata sa dhe për shqiptarët, Mbi të gjitha Britania e Madhe, ndonëse turkofile, nuk ishte antigreke në rregullimin nga Rusia.
Ne duam të jemi shqiptarë.
.. Shqipëria nuk do të durojë kurrë sundimin sllav, si në ardhtë nga kufijtë e Buligarisë ose nga ata të MaJit të Zi; Shqipëria nuk do të jetë kurrë turke dhe provë për këtë janë luftërat më se katërshekullore për të ruajtur të pacënuar karakterin, traditat dhe frymën kombëtare." Pastaj memorandmni i Shkodrës kërkonte një Shqipëri të pavarur. Ne të vërtetë kërkonte një Shqipëri autonome që ishte një dhe mbrojtës kundër pushtimit sllav dhe një element drejtpeshjmi politik dhe tregtar në Gadishullin Ballkanik. Ai sugjeronte që fuqitë e mëdha të konfirmonin status quo-nëy parimin e integritetit të perandorise osmane - por të ndryshonin formën e organizimit politik dhe administrativ duke përqendruar në një fuqi të vetme epërsinë e ushtruar nga krerët e fiseve të pavarura që here-herë kanë përbërë forcën e Shqipërisë, por dhe shpesh kanë qenë shkaku i dobësisë së saj.
Së fundi, shqiptarët ngulnin këmbë që ndërtimi i vendit të tyre mos t'i besohej qeverisë turke, por një komisioni ndërkombëtar që do të vepronte po ashtu si dhe në Bullgari dhe nuk do t'u impohonte atyre një qeveri jokombëtare 20 qershor 1878 dhjetë anëtarë të mirënjohur të Komitetit Qendror të Stamboliit i drejtuan nga kryeqyteti turk një memorandum tjetër Bismarkut, Andrassyt dhe lordit Beaconsfield duke shprehur dëshirën që Shqipëria të gëzonte autonomi brenda kuadrit të Perandorisë Osmane dhe duke protestuar kundër çdo qëllimi për të vënë atë nën sundimin e një vendi tjetër.
Gjatë tërë muajit kur Kongresi i Berlinit qëndronte i mbledhur, një lumë protestash e peticionesh vërshoi nga shqiptarët. Disa prej tyre synonin qe të parandalonin përfshirjen e territorit shqiptar në Bullgari, Mal të Zi ose Greqi.
Të tjerë shprehnin dëshirën që të arrihej në një mirëkuptim me Portën në lidhje me reformat që mendohej të bëheshin në vend duke mos pranuar që të njihej ndonjë qeveri tjetër që të kish të bënte me to. Por aty nga fundi, peticionet për autonominë e Shqipërisë erdhën duke u pakësuar
në nje masë shumë të ndjeshme. Gjendja tani kishte ndryshuar.
Me marshimin e ushtrive austro-hungareze drejt Bosnje-Hercegovinës, në 22 korrik 1878 perspektiva e një pushtimi të pashmangshëm të Novi- Pazarit nga Austro-Hungaria duket se kishte tronditur një pjesë të popullsisë shqiptare. Në mesin e gushtit të 1878 « përhap lajmi se kryengriiesit boshnjakë i qene drejtuar Lidhjes për ndihmë dhe se 20 000 shqiptarë ishin nisur nga Prizreni për në Bosnje*5*. Por ky lajm nuk ishte krejt i pathemeltë, megjithëse trupa luftarake nuk shkuan për t'i shpëtuar ata. Në statutin e Lidhjes së Prizrenit përfshihej edhe mbrojtja e Bosnje-Hercegovinës, por Lidhja mendonte se në atë kohë forcat e saj do t'i duheshin për mbrojtjen e territorit shqiptar. Nga ana tjetër Zichy kishte mbrojtur gjithmonë idenë se ishte e mundur të bëhej për vete Lidhja Shqiptare që të mbante anën e Austrisë me anë të një politike miqësore.
Që në Marrëveshjen e Reichstadtit të 1876, Austo-Hungaria e kishte bërë-të qartë se ajo do t'i kundërvihej formimit të një shteti të madh sllav në Ballkan. Një gjë e tillë qe ripohuar në Marrëveshjen e fshehtë austro- ruse të 15 janarit 1877 ku qe përmendur si i mundshëm krijimi i një shteti të pavarur shqiptar në rastin e një remaniement territorial ose të një shpërbërjeje të Perandorisë Osmane. Traktati i Shën Stefanit jo vetëm krijoi një buIlgari të Madhe, por gjithashtu mori masa për zgjerimin e Serbisë e të Malit të Zi duke i afruar shumë këto dy vende e duke lehtësuar kështu bashkimin e tyre të mundshëm, gjë që do të bllokonte përhapjen e Austro- Hungarisë drejt detit Egje. Politika e Austro-Hungarisë në Kongresin e Berlinit u përpoq të mbante në një minimum aneksimin e territorit shqiptar nga sllavët e jugut. Eshtë interesante të shënojmë lidhur me këtë se kur kryeduka Johann më 1835 vizitoi Turqinë dhe Greqine dhe e quajti si të pashmangshëm shkatërrimin e fuqisë së parë, ai promovoi që Austria të shtinte në dorë Bosnje-Hercegovinën dhe Shqipërinë e Veriut. Rëndësia e Shqipërisë së Veriut për Austro-Hungarinë si një kundërpeshë ndaj sllavizmit duket gjithashtu në memorandumin e 1877 hartuar nga F. Lippichs.
Përfaqësuesit e Turqisë gjithashtu shkuan në Kongres me udhëzimet që të zmbrapsnin Malin e Zi dhe Serbinë nga Shqipëria60*. Kur ata u bënë të vetëdijshëm se, pavarësisht nga dëshirat e tyre, Austo-Hungaria do të pushtonte Bosnje-Hercegovinën, nje nga të dy pikat e programit të tyre, miratuar gjithashtu nga Porta, ishte qe të kërkonin mbështetjen e Austo Hungarisë në Mal të Zi duke mos marrë gjë nga ana shqiptarew) Sa për Italinë, në verën e 1877, kur kryetari i atëhershëm i parlamenrit italian Françesko-Krispi u takua me Bismarkun dhe, më vonë, me Derbyn, dy të fundit e kishin propozuar Shqipërinë si një kompensim të mundshëm
çeshtje e lidhur drejtpërsëdrejti me Shqipërinë dhe që u ngrit në Kongresin e Berlinit, ishte ajo e "privilegjeve të Mirditës". Krahinë malore e Shqipërisë së Veriut e banuar nga katolikë, kishte bërë kryengritje kundë'r Turqisë më 1877, por kryengritja e saj qe shtypur shpejt69). Kjo çështje u ngrit nga Austro-Hungaria dhe u mbështet nga Franca, që të dyja fuqi katolike të interesuara për katoiikët c perandorisë osmane. Interesimi i Austrisë shkonte tej arsyes fetare ajo donte të kishte një bazë në Shqipërinë e Veriut prej nga të mund të ushtronte ndikimin e saj. Në mbledhjen e 5 korrikut 1878 konti de Saint-Valliër propozoi, në emër të përfaqësuesve të Austro-Hungarisë e të Francës, që "popullsia e Mirditës të vazhdojë të gëzojë privilegjet dhe imunitetet që ka pasur ab antiquo. Pastaj vijoi një diskutim gjatë të cilit Salisbury nguroi në njëfarë mënyre të pranonte këtë propozim dhe atëherë deiegatët osmanë iu kundërvunë. Më së fundi, pcrfaqësuesit e Francës dhe të Austro-Hungarisë imponuan vullnetin e tyre, ndërsa të plotfuqishmit osmanë u kufizuan me deklaratën se "Porta e Lartë nuk ka ndertnëtid rani për tani të'bejcr ndorije ndryshim në gjëndjen ekztstuese në malet e Mirditës7.
Ndonëse Greqia mund të ishte e dobishme për Anglinë si një kundërpeshë ndaj sllavëve, përfaqësuesit britanikë nuk shkuan më tej sigurimit të lejes për të qenë të pranishëm në sesionet ku do të diskutohej për fatin e Turqisë. Madje Salisbury propozoi që, për hir të qartësisë, fjalët krabinagreke"duhex. të zëvendësoheshin me "krahina kufitare të Mbretërisë së Greqisë"n), propozuar nga i plotfuqishmi francez Desprez72). Në 29 qershor 1878 rasti i Greqisë u paraqit para Kongresit nga ministri i saj i punëve të jashtme T. Deliyannis, i cili paraqiti kërkesa për Kretën, Thesalinë dhe Epirin73). Eaddingtoni, përfaqësuesi kryesor në Lindjen e Afërme, kërkoi që t'i sigurohej Greqisë gjithë Thesalia dhe Epiri. Për këtë qëllim ai propozoi një korrigjim të kufirit në vijën e lumenjve të Salamyrias (Peneusi i lashtë) Kallamas duke prerë e shkëputur një thelë të madhe të asaj që shqiptarët e quanin si territor të tyre. Pastaj Franca propozoi që Turqia dhe Greqia duhej të arrinin një marrëveshje të drejtpërdrejtë në lidhje me korrigjimin e kufirit. Kjo ishte hera e parë që çeshtja e Epirit merrte një rëndësi të vërtetë evropiane.
Delegati italian mbështeti propozimin francez, por të plotfuqishmit e Turqisë deklaruan se ata nuk kishin pëlqimin e qeverisë së tyre dhe rezervuan përgjigjen. Duke ndjekur vërejtjen e lordit Beaconsfield se nuk do të rekomandonte masa shtrënguese, fuqite e mëdha miratuan propozimin e Francës7S), dhe kështu pika XXIV e traktatit të Berlinit u paraqit me këtë përmbajtje:
"Në rast se Porta e Lartë dhe Greqia nuk^do të jenë të afta lë arrijnë një marrëveshje për korrigjimin e kufirit që tregohet në Protokollin e trembëdhjetë të Kongresit të Berlinit, Gjermania, Austro-Hungaria, Franca, Britania e Madhe, Italia dhe Rusia i rezervojnë vetes të drejtën që të ofrojnë ndërmjetësimin e tyre ndërmjet të dy palëve për të lehtesuar bisedimet."
Kështu Kongresi i fuqive të mëdha në Berlin i dha fund punës së vet me çeshtjet që kishin të bënin me territorin shqiptar. Megjithese kufijtë e traktatit të Shën Stefanit qenë zmbrapsur, Shqipëria nuk u shpëtoi cungimeve serioze territoriale. Dy vendimet, aneksimi i territorit shqiptar në veri dhe korrigjimi i propozuar i kufirit në jug, u bënë shqetësimi tjetër i shqiptarçye. Që të dy këto vendime do të sfidoheshin prej tyre.
Stavro Skëndi-Zgjimi kombëtar shqiptar
ILIRIA
Strukturat politike të ilirëve
Që në fillim u tha se shënimet e para për ilirët te autorët e lashtë janë të lidhura me ngjarjet dhe me marrëdhëniet e tyre me maqedonët. Por, meqë është karakteristikë e përgjithshme e tyre të kopjuarit e njëri-tjetrit, është e vështirë të përcaktohen të dhënat e tyre nga pikëpamja kohore. Me që në shek. VII e VI p.e.s. ilirët ndërmarrin aksione të shpeshta plaçkitëse në Maqedoni dhe në Delf, ata bëhen objekt i interesimit të autorëve të lashtë. Kështu, lajmet e para për ta i gjejmë te logografët kur këta flasin për enkelejtë, veprat e të cilëve, për fat të keq, nuk janë ruajtur1. Për ta flet edhe Herodoti2. Në gjysmën e dytë të shek. V para e.s., duke folur mbi luftën civile që në vitin 436 para e.s. shpërtheu në Epidamn, Tukididi i përmend taulantët, popull ilir3, dhe flet për përzierjen e tyre në këto ngjarje. Mandej ai flet edhe për lidhjen e aleancës ndërmjet ilirëve e lynkestëve (në vitin 423 p.e.s.) dhe e cila ishte e drejtuar kundër Maqedonisë. Duke qënë kështu të bashkuar, ata mundën Perdikën, mbretin maqedon, dhe aleatin e tij Braziden, strategun spartan4.
Me fuqizimin e Maqedonisë, mbretërit e saj orvaten ti zgjerojnë fuqitë e tyre edhe në trevat fqinje. Realizimi i këtyre dëshirave has në rezistencën e fortë të fiseve ilire. Pikërisht këto ngjarje janë shkaku pse në shek. IV p.e.s. për ilirët flitet edhe shkruhet aq shumë. Në realitet, meqë në vitet 400/399 ilirët u bënë ballë me sukses dhe ua ndalën hovin pushtues mbretërve maqedonë, ata tani nga mbrojtja ata kalojnë në sulm dhe kështu marrin inisiativën në duart e veta. Sipas Diodorit të Sicelisë5, në vitin 393 p.e.s. edhe pse faktikisht këto ngjarje janë zhvilluar në vitin 383 p.e.s., ilirët dëbojnë Amintën III, mbretin maqedon. Në këtë aksion të suksesshëm ilirëve u ndihmon shumë edhe lufta për pushtet që shpërthen para Arhelaut /413-399 p.e.s./, turbullira këto që kanë vazhduar deri në kohën e Amintës III /382-370 p.e.s./. Në këtë kohë djali më i ri i Amintës III, Filipi, që më vonë njihet si Filipi II, që merret peng, u dorëzohet tebanëve6. Luftërat e pandërprera dhe të rënda të maqedonëve me trakët dhe me ilirët, për të cilat na bën fjalë Justini7shënojnë periudhën e aktivitetit intensiv të ilirëve në ngjarjet dhe në mosmarrëveshjet e brendshme të mbretërisë maqedone. Por, sundimi i Aleksandrit II /369-365 p.e.s./ është edhe koha e konsolidimit të brendshëm të Maqedonisë dhe e zhvillimit të qetë në planin e jashtëm. Mirëpo edhe gjatë kësaj kohe Maqedonia u paguan tagra ilirëve8. Megjithatë situata nuk u përmirësua as në kohën e pasardhësve të tij, në radhë të parë në kohën e Alorit e pastaj të Perdikës, të cilët kanë ardhur në pushtet me dhunë. Kështu, Perdika pëson një disfatë të rëndë prej ilirëve9. Vetëm me ardhjen e Filipit II /359-336 p.e.s./ situata shndërrohet në dobi të Maqedonisë. Pasi në vitin 359 p.e.s. ai nënshkruan paqen me athinasit10, fillon të përgatitet për t’u liruar nga barra e rëndë ilire. Për këtë arsye ai i propozon mbretit ilir, Bardhylit, paqe, por me kusht që ilirët t’i lirojnë të gjitha qytetet e Maqedonisë. Meqë ilirët nuk e pranojnë një propozim të tillë, Filipi II, në vitin 358 p.e.s u bën luftë ilirëve dhe i mund. Pas kësaj ngjarjeje këta detyrohen t’i braktisin viset e pushtuara gjer te liqeni i Lihnidit11. Filipi II nuk u ndal me kaq, por i vazhdoi luftërat dhe pushtimet në trevën ilire. Kështu, po atë vit ai sulmon dardanët12. Edhe pse burimet na flasin për konflikte të pandërprera të ilirëve me maqedonët, prapëseprapë ilirët kurrë më nuk do ta rifitojnë fuqinë dhe epërsinë e kohës së para Filipit II. Së këndejmi del qartë se cila trevë e ilirëve është objekt i vështrimit të autorëve të lashtë.
Por në sajë të këtyre të dhënave është e qartë se deri në kohën e Filipit II, kur edhe për herë të parë përmendet nocioni «mbreti ilir», ilirët na paraqiten politikisht të organizuar në sistemin fisnor. Për një rend të tillë dëshmojnë edhe materialet arkeologjike nga Shqipëria, si qyteza e Gajtanit e cila është një qendër fisnore13, respektivisht në Tren14, e jo vetëm këtu, por edhe në trevën e gjerë historike të fiseve ilire, pra në tërë trevën veriperëndimore e qendrore të Ballkanit. Për një sistem të tillë na dëshmon edhe varrimi në tumat që është karakteristik për ilirët, si p.sh. në Kuçi i Zi15, Barç16, Mat17, Çinamak18, dhe gjetkë në trevën e gjerë të fiseve ilire, kudo që ata jetonin. Dëshmi më karakteristike e rendit të këtillë politiko-social janë varret e Trebenishtës19. Të dhënat e materialit arkeologjik të trevës ilire të kësaj periudhe na paraqesin, tanimë, një shoqëri me struktura të diferencuara. Por, megjithatë, po ashtu shihet qartë se pjesa më e madhe e Ballkanit qendror dhe veriperëndimor mbetet jashtë interesimit të autorëve të lashtë.Për pjesën veriperëndimore, konkretisht për brezin bregdetar të Adriatikut, edhe pse në mënyrë të përgjithësuar, flitet në veprën e gjeografit Skymni nga Kios (184/183 p.e.s.) të cilit i mvishet vepra «Periegesis», autori i së cilës nuk na është i njohur dhe ka jetuar kah fundi i shek. II p.e.s., e për këtë arsye quhet edhe Pseudo Skymnos. Vepra e këtij autori të panjohur është shkruar si duket në vitet 145/110 p.e.s.20. Autori i kësaj vepre, pa dyshim, ka shfrytëzuar edhe burimet e kohërave më të hershme të Hekateut, Eforit, Timeut, Herodotit, Eratostenit dhe Teopompit. Madje është me rëndësi edhe fakti, që në këtë vepër nuk përmendet asnjë ngjarje pas shek. IV p.e.s. Veç të tjerash, me rëndësi është se kjo vepër, përveç brezit bregdetar, përfshin edhe një pjesë të brendsisë së Gadishullit Ballkanik. Në «Periegezën» e tij, ndër tjera, lexojmë: «Thonë se rreth bregdetit të Adriatikut banojnë një mori barbarësh pothuaj një milion e pesëqind mijë banorë (...). Pas kësaj shtrihet toka e Ilirisë me popullatë të madhe. Thonë se popullata ilire është e madhe, nga e cila disa jetojnë në brendi duke punuar tokën, kurse të tjerët në brigjet e Adriatikut. Disa prej tyre i nënshtrohen pushtetit të bazilejve, disa monarkëve kurse të tjerët vetësundohen»21. Nga kjo që u tha mund të nxjerrim dy konstatime, edhe pse të karakterit të përgjithshëm: 1 — se në të gjitha të dhënat e autorëve të lashtë, që u përmendën deri më tash, për herë të parë përmendet sundimi mbretëror në shekullin IV p.e.s., dhe 2 — këto të dhëna, nga një anë lidhen kryesisht me ngjarjet historike që kanë të bëjnë me Maqedoninë dhe nga ana tjetër, siç janë ato të Pseudo-Skymnit, janë të karakterit «loci communes». E gjithë kjo dëshmon qartë se nuk duhet të përgjithësohen dhe se për shfrytëzimin e tyre duhet të jemi tepër syçelë dhe kritikë. Që ato të shfrytëzohen sa më mirë, nevojitet të shfrytëzohen vertikalisht për nga aspekti kronologjik e nga aspekti territorial, horizontalisht, kuptohet në qoftë se është e mundshme, edhe në kombinim me të dhënat e materialit arkeologjik. Megjithë vështirësitë e pashmangshme, që janë pasojë e natyrës së të dhënave të autorëve të lashtë, të cilët flasin për dukuritë politike dhe strukturat sociale e ekonomike të ilirëve, prapëseprapë është e domosdoshme dhe me interes të madh që të ndriçohen strukturat e përmëndura politike te ilirët. Por, sado që deri më tani është shkruar dhe studiuar shumë, sidomos për shtetin e Ilirisë së jugut, rezultate këto që rrjedhin dhe nga punime magjistrale22, prapëseprapë në literaturën e sotme shkencore ndeshemi gjithnjë në një anë me disa dilema të caktuara, që kanë të bëjnë me fizionominë dhe karakterin e shtetit ilir, dhe, nga ana tjetër, me praninë e konsiderueshme të koncepteve që kanë qenë karakteristike për she kullin XIX në trajtimin e dukurive politike-shoqërore të tyre. Kjo pa dyshim vërehet në përdorimin e terminologjisë politiko-sociale të shekullit XIX kur bëhet fjalë për realitetin socio-politik të fiseve ilire.
Këtu nuk kemi për qëllim të ndalemi rreth problemit të gjenezës së formacionit shtetëror te ilirët, sepse, siç u cek më sipër, lidhur me këtë ekziston një literaturë e gjerë23. Megjithatë, ne edhe përkundrejt rezultateve të dukshme në këtë fushë, ndeshim pyetje, siç janë: «a është shteti ilir i tipit mesdhetar», ose «a është ajo organizatë fisnore apo mbifisnore», apo sundim i ndonjë bashkësie fisnore (siç ishte te maqedonët)?» ose «ky nuk është kurrëfarë shteti, por vetëm lidhje fisnore? Pse atëherë nuk flitet për shtetin e delmatëve ose të desidiatëve? Edhe ata kanë luajtur të njëjtin rol, megjithatë, ata na paraqiten si fise»24. Një nga arsyet e gjithë këtyre dilemave qëndron, në një anë në qëndrimet dhe në pikënisjet e ndryshme lidhur me këto probleme të specialistëve të shkencave parahistorike dhe klasike apo të filologëve dhe të historianëve, kurse nga ana tjetër edhe në trajtimin e trevës ilire si një territor unik në aspektin kulturo-social e deri diku edhe politik, edhe pse te Pseudo-Skymni25, siç pamë më sipër, ballafaqohemi me ndarjen e kësaj treve në atë bregdetare dhe të brendësisë me forma dhe struktura të ndryshme politike, madje edhe me mënyra të ndryshme të prodhimit. Duke pasur parasysh pikërisht këtë fakt, dilemat e cekura më sipër rreth formës dhe karakterit të shtetit ilir na duken të tepruara. Sidoqoftë, faktori i shteteve mesdhetare-helenistike në ndikimin e formave politike të atyre vendbanimeve ilire, që ishin në fqinjësi të drejtpërdrejtë me to, jo vetëm që nuk duhet të mohohet, por as të nënçmohet. Prandaj mendojmë që historia e trevës ilire, si për strukturat politike, sociale dhe ekonomike, si për dukuritë shpirtërore, e jo vetëm për kulturën materiale, duhet të studiohen në tërësi e jo në forma të mbyllura. Mendojmë që vetëm atëherë mund të nxjerrim deri diku një tërësi të caktuar.Në dritën e kësaj që u tha do të orvatemi (kuptohet me mundësitë që na ofron materiali ekzistues), të përqëndrohemi në disa dukuri të strukturave politike-sociale dhe ekonomike. Për sa i përket strukturës politike të fiseve ilire, të dhënat e autorëve të lashtë, duke i plotësuar me ato të materialit epigrafik, na bëjnë të mundshme, që të tërë trevën e banuar me fiset, të cilat në kohërat historike njihen me emrin e përbashkët «ilirët», ta ndajmë në dy pjesë politiko-territoriale. E para është ajo që përfshin territorin e Ilirisë së Jugut dhe një pjesë të madhe të trevës së dardanëve, pra e cila ishte në afërsi imediate të botës kulturore e politike helenistike, kurse pjesa tjetër që përfshin atë të Ballkanit veriperëndimor me pjesën tjetër bregdetare, duke përfshirë trevën prej Neretves në veri dhe një pjesë të Ballkanit qendror. Vetëm me këtë mënyrë është e mundshme të ndriçohen dhe të kuptohen shumë dukuri të strukturave politike, që janë karakteristike për Ilirinë e Jugut dhe për trevën e dardanëve, respektivisht për pjesën veriperëndimore dhe përqëndroren.
Duke u nisur nga të dhënat e Pseudo-Skymnit26, që kanë të bëjnë me gjendjen politike të fiseve ilire, ndeshemi, siç pamë me tri forma të pushtetit politik, e këto janë: 1. bazilejtë (lat. regia), 2. monarchia dhe 3. autonomesthai (lat. propriae leges), vetësundim. Edhe pse këto të dhëna të Pseudo-Skymnit, siç u tha më sipër, janë të karakterit «loci communes», (të karakterit të përgjithësuar) gjë që vështirëson përcaktimin se për cilat vise të ilirëve është fjala, prapëseprapë me rëndësi është të theksohet se format e pushtetit të bazilejve, dhe të monarkëve, paraqiten në shekullin IV p.e.s. edhe te autorë të tjerë, të cilët shkruajnë për marrëdhëniet iliro-maqedone. Por, shtrohet pyetja: a mund të aplikohet dhe të interpretohet funksioni i «mbretit» ose i nëpunësit, i cili në kohërat historike ka zgjatur një vit, si ushtrues i riteve të shenjta me atë të «mbretit» të fiseve ilire?
Edhe pse duhet të kemi parasysh faktin se Iliria e Jugut dhe Dardania27 kanë qenë në kontakte të përhershme me botën helenistike, prapëseprapë ato i kanë ruajtur edhe vetitë e tyre të caktuara si në jetën politike, ashtu edhe në dukuritë e tjera shoqërore dhe ekonomike28. Megjithatë, duhet theksuar, se gjuha greke ka qenë instrument komunikimi si në diplomaci, ushtri ashtu edhe në oborret e helenizuara29. Përkundrejt këtij fakti, në oborrin e mbretërve ilirë është shfrytëzuar ndihma e përkthyesit30, që do të thotë se ajo nuk është zhdukur nga përdorimi, si mjet komunikimi, as në shtresat e larta politiko-shoqërore ilire. Ndonëse kjo dukuri është e pamohueshme, prapëseprapë ndikimi helenistik në strukturat politike nuk mund të mohohet.Që në shekullin V p.e.s. forma bazë e strukturës politike te tesprotët, molosët, taulantët dhe kaonët ishte koinoni31, nocioni i cili te autorët e lashtë i përgjigjet lidhjes fisnore në krye të së cilës ishte demokracia ushtarake, kurse te molosët dhe antintanët përmendet kujdestari i mbretit, te parauejt madje edhe mbreti32. Materiali epigrafik nga Bylis, Amantia33 dhe qytete të tjera të Ilirisë së Jugut, të cilat kanë qenë të ngjashme me qytetet greke34, na i bën të njohura edhe format e tjera të strukturave politike, siç ishin prostates35, të cilat përmenden edhe nga autorët e lashtë. Këto me siguri kanë paraqitur parinë e familjeve bujare, të cilat në lidhjen fisnore ishin «primi inter pares» («të parët në mesin e të barabartëve») Procesi i formave politike te ilirët në mbarim të shek V dhe në fillim të shek. IV p.e.s. ka qenë i ngjashëm me të popujve fqinjë, që ka qenë karakteristik për rendin fisnor. Kjo shihet nga terminologjia që përdorin autorët e lashtë kur flasin për organet e pushtetit politik të fiseve të Ilirisë së Jugut, siç ishin arhe, ose ta pragmata, respektivisht koinon, ose symahia, basileus etj. që për nga forma janë identike me ato të botës greke, edhe pse nuk është e domosdoshme të përputhen plotësisht për nga përmbajtja36. Mandej këto struktura politike, për të cilat bëjnë fjalë autorët e lashtë, kanë qenë karakteristike për ilirët në përgjithësi. Kështu, p.sh., që në shekullin IV p.e.s. nocioni ethnoi Illyrioi kishte një domethënie të gjerë politike me të cilën nënkuptohej bashkësia e gjerë politike, e jo ndonjë fis i caktuar37. Përveç basilejve, si element të strukturave politike në veprat e autorëve të lashtë përmenden edhe «miqt’ e mbretërve», respektivisht «filloi»38 element, pra, thjesht helenistik39 pastaj «principes gentis»40 apo «principes Illyriorum»41 «mëkëmbësit»42 «dualizmi»43 dhe «dinastët»44. Në sajë të asaj që u tha deri më tani shtrohet pyetja se çfarë pozite politiko-juridike ka pasur bazileu ose reksi (mbreti)? Pa dyshim se gjithë organet e sipërpërmendura janë shprehje e qartë e ndikimit të elementeve shtetërore-juridike helenistike në organizimin politik të ilirëve. Edhe pse ky shtet ilir i ka pasur të gjitha organet që janë karakteristike për një shtet, politikisht të organizuar, siç janë ushtria, administrata civile, prerja e monedhave, diplomacia, aparati fiskal, i cili ka mbledhur tatimet45, a mund të thuhet se pushteti i mbretit ka pasur karakter absolutist, të cilin është orvatur ta forcojë edhe me anë të marrëdhënieve me fqinjët, madje shpeshherë edhe me martesa dinastike46, siç ishte rasti i Gencit me mbretërinë dardane? Ai vërtet ka lidhur paqë, ka shpallur luftë, ka udhëhequr negociata diplomatike qoftë vetë ose nëpërmjet përfaqësuesit të vet, siç mund të shihet në rastin e negociatave ndërmjet Gencit dhe Perseut47. Megjithatë, pa mëdyshje mund të thuhet se ai ka qenë personalitet përfaqësues sidomos në marrëdhëniet me botën e jashtme. Por në qoftë se e analizojmë pozitën e Teutës dhe të Gencit, atëherë këtu ndeshim dy faza të zhvillimit të pushtetit mbretëror.
Vetë mënyra e ardhjes së Teutës në pushtet nuk mund të shpjegohet saktësisht. Mund të supozohet se ajo ka ardhur në pushtet në mënyrë legale ose me forcë. Hypja e mbretërve ilirë në pushtet me dhunë nuk është e panjohur. Një shembull të tillë e kemi lidhur me ardhjen e Bardhylit në pushtet, i cili zëvendësoi Siraun (fundi i shek. V dhe fillimi i shek. IV p.e.s.), të cilin autorët e lashtë e quajnë cub, apo latro dhe i cili nga përkatësia sociale i ka takuar shtresës më të ulët48. Analiza e të dhënave të autorëve të lashtë49, prapëseprapë na bën të mendojmë me arsye se kjo grua energjike dhe plot vullnet për të sunduar, ka ardhur në pushtet përmes trashigimisë legale. Kështu mendojnë edhe disa historianë të shekullit tonë50. Ndërkaq, sipas mendimit të disa të tjerëve, pushteti i saj ka qenë i kufizuar, kishte më tepër karakter përfaqësues51. Në favor të këtij mendimi flet në një anë përgjigjia e saj delegatëve romakë: «...Se ligjet nuk i lejojnë mbretit që t’i pengojë ilirët të pasurohen në mënyrë private nga të mirat e detit»52, apo se «Teuta ka ushtruar punët me miqtë besnikë»53. Nga kjo shihet qartë se pozita juridiko-politike e këtyre «miqve besnikë të mbretërve» ka qenë jo vetëm e rëndësishme, por edhe e pavarur.
Ndonëse autorët e lashtë nuk na japin asnjë të dhënë lidhur me ekzistencën e organit të këshillit të pleqve, të cilët do ta kufizonin pushtetin e mbretit, ose do t’i miratonin vendimet e tij, prapëseprapë këta «miq të mbretërve» kanë mundur të jenë anëtarë të këtij këshilli mbretëror, siç ka qenë rasti në shtetet helenistike54. Këta miq të mbretit funksionojnë edhe në kohën e Gencit (180-168 p.e.s.) e shërbejnë dhe në punët e diplomacisë55.
Por nga vetë fakti se pranë mbretërve kanë ekzistuar edhe një sërë strukturash të tjera politike, për të cilat është folur, shihet qartë se pushteti politik i mbretërve ilirë jo vetëm që ka qenë i kufizuar, por edhe struktura e pushtetit të tyre të brendshëm ka qenë rregulluar në sistemin federativ56. Në një përfundim të tillë mund të arrihet lehtë, nëse analizohet teksti i diktatit L. Anicit, lëshuar në Shkodër në vitin 168 p.e.s. Në të, në mes tjerash, lexojmë: «Atëherë Anici, pasi pushtoi Epirin dhe vendosi ushtrinë nëpër qytete të rëndësishme për të dimëruar, u kthye në Shkodër, në Ilirik, ku kishin arritur nga Roma pesë delegatë dhe, pasi ishin thirrur nga të gjitha provincat të parët, mbajti me ta kuvendin. Këtu nga tribuna shpalli se senati romak dhe populli romak vendosi që ilirët të jenë të lirë dhe se trupa do të tërhiqen nga të gjitha qytetet, fortifikatat dhe kështjellat dhe që isejasit, taulantët, pirustët dhe daorsët, si edhe banorët e Rizonit dhe të Ulqinit, jo vetëm të jenë të lirë por edhe të lirohen nga pagesat e të gjitha tagrave. Pastaj e ndau Ilirikun në tri rajone: njëri është ai për të cilin kemi folur më lart, i dyti ka përfshirë të gjithë labeatët, kurse i treti (i ka përfshirë) agravonitasit, banorët e Rizonit dhe ulqinakët me fqinjët e tyre57. Vetë fakti i ekzistencës nga një anë i dualizmit në pushtet, dhe nga ana tjetër prania e dinastëve dhe të «principum gentis» tregon qartë se kemi të bëjmë me një unitet shtetëror formal, të cilin e karakterizonin antagonizmat, luftat për pushtet58 dhe vrasjet. Kjo pa dyshim reflektohej në të gjitha përmasat pikërisht në kohën kur Genci orvatej të sundonte në mënyrë absolute mbi shtetasit e vet, siç mund të shihet edhe nga vetë titullatura e tij «Gentius rex Illyriorum»59, respektivisht «Genthio ton Illyrion basilea»60. Kjo titullaturë tregon se mbreti në sajë të kompetencave speciale ka mundur të vendosë vetë61. Pranë tij ishin edhe anëtarët e familjes62 «miqtë»63, me ndihmën e të cilëve kishte mbytur edhe të vëllanë, Platorin64, që t’i mirrte pushtetin.Njëra nga pasojat e sundimit të tij absolutist ishte edhe tradhtia e bashkësunduesve dhe e dinastëve të tij në kohën më kritike të sundimit të tij, d.m.th. në kohën e konfliktit me romakët. Marrëdhënie të tilla të paqëndrueshme midis mbretit dhe dinastëve, të cilët faktikisht kanë mundur të ndërrohen65, nga një anë, dhe në mes mbretit dhe «principes gentium» nga ana tjetër, i kanë përshkuar strukturat politike gjatë tërë kohës së luftërave iliro-romake66. Në realitet, një antagonizëm në mes pushtetit qendror dhe vendbanimeve të vogla fisnore, ku të gjithë anëtarët e një mesi njihnin njëri-tjetrin dhe të cilët kanë pasur interes të përbashkët, ka qenë karakteristikë e përgjithshme e periudhës së sundimit të shteteve helenistike67. Romakët, të cilët ishin pragmatikë në politikën e jashtme, e kanë shfrytëzuar këtë gjendje me mençuri68. Kështu, për shembull, disa nga dinastët ata i shpallnin për mbretër, kurse të tjerët i përkrahnin në pushtet, duke e forcuar kështu pozitën e tyre politike. Këtu kemi të bëjmë me sunduesit e qyteteve autonome, të cilët quhen edhe polydinastai69, dhe me përfaqësuesit e aristokracisë fisnore, të ashtuquajturit principes gentis, të cilët i kanë ruajtur pozitat e veta sidomos në aktivitetin ekonomik, në prerjen e monedhave dhe në jetën politike. Me fjalë të tjera, qytetet së bashku me rrethinën e tyre dhe bashkësitë fisnore, në sajë të pavarësisë së tyre ekonomike, e cila shprehej, siç u tha, edhe në prerjen e monedhave, si në Bylis dhe Scodra70 ashtu edhe te labeatët71 e daorsët72, bëhen qendra politike që ishin karakteristike jo vetëm për tërë rajonin73, por edhe gjatë tërë kohës së historisë së tyre. Një situatë e tillë vazhdon edhe gjatë sundimit romak, i cili nuk ndryshoi asgjë në format e strukturave politike të Ilirëve, vetëm se pas disfatës katastrofale që pësoi Genci, mbreti i fundit i ilirëve, dhe, siç shihet qartë nga vetë diktati i Scodres, ata e ndanë tokën e ilirëve në tri krahina apo tërësi administrative: «Inde in tres partes Illyricum divisit»74. Edhe pse këtu është fjala vetëm për trevën e shtetit të ardianëve, prapëseprapë, siç u tha, struktura politike e fiseve ilire, marrë në tërësi, nuk u asgjësua. Të njëjtat struktura vazhduan të funksionojnë edhe në brendi të Gadishullit Ballkanik. Kjo tregon se romakët jo vetëm që nuk kanë shkuar kah asgjësimi dhe shkatërrimi i gjendjes politike me të cilën u ballafaquan, por janë orvatur që t’u përshtaten strukturave politike ekzistuese. Me fjalë të tjera, ata i njohin dhe i përqafojnë strukturat politike, shoqërore dhe ekonomike vendase. Madje edhe me rastin e themelimit të municipeve, popullsia vendase, jo vetëm që është dominuese, por edhe, siç thotë me të drejtë M. Garashanini: «pjesa më e madhe as që është romanizuar, respektivisht ka fituar të drejtën qytetare romake, madje edhe atëherë kur në vetëqeverisjen e qytetit ka vendin udhëheqës»75. Elementi i princepsit, përfaqësues i shquar fisnor, i njohur që në kohën e Gencit, madje edhe përpara, dëshmohet edhe në materialin epigrafik të periudhës romake. Kështu, p.sh., në Rjeçane, në territorin e dokleatëve, janë zbuluar dy mbishkrime në të cilat përmendet princeps, i pari i bashkësisë së dokleatëve, njëfarë: Agirro Epicadi f (ilio), principi k (astelli) Salthus76, kurse tjetri, po ashtu në Rjeçane, në të cilin përmendet: Caius Epicadi f (ilius) princeps civitatis Doclatium77. Të dhëna të tilla, që flasin për ekzistencën e princepsve në trevën e gjerë ilire, madje edhe në Gadishullin Ballkanik në përgjithësi, janë dëshmuar mjaft. Si shembuj po përmendim vetëm disa: në fshatin Breza, në verilindje të Sarajevës, përmendet njëfarë: Valens Varron (is) f (ilius) princeps Desitiati (um)78, pastaj te skordiskët, fis iliro-kelt79 te Slankameni /Acumincum/: F. Flavius Proculus pr (inceps) praeft (ectus) Scord (iscorum)80 etj. Të gjitha këto të dhëna flasin për ruajtjen e rendit fisnor te ilirët edhe pas pushtimit të vendit të tyre nga romakët. Treva e këtyre princepseve, apo praefecti, siç quhen ndryshe, paraqet një njësi, bashkësi, të njohur me emrin civitas, territori i të cilit është ruajtur — respektuar së bashku me qendrën e tij të rëndësishme. Për një respekt të tillë ndaj këtij territori kemi dëshmi edhe te autorët e lashtë. Kështu, Tit Livi, duke folur për Scodren, ndër të tjera, thotë: «Scodra në krahinën e labeatëve, një qytet më i fortifikuar ku tepër vështirë mund të shkelet»81. Në përgjithësi mendohet se romakët në fillim ushtrimin e detyrës së princepsit, ose të prefektit ua kanë besuar të huajve, por më vonë, rëndomtë këtë detyrë e kanë ushtruar vendasit që kanë gëzuar ius municipiale.Me interes është të ceket se këto bashkësi të popullsisë vendase, të njohura si civitates, përbëheshin edhe prej njësive administrative politike më të vogla, që quheshin decurio, për të cilat na njofton edhe Plini Plak «Viribus descriptis in decurias»82. Për këto dukuri na njofton edhe materiali epigrafik anembanë trevës ilire. Mendimi i përgjithshëm është se këto decuriae janë vetëm «interpretatio romana» të rendit administrativ fisnor, pikërisht ashtu siç kanë bërë edhe me kultet e vendasve dhe me dukuritë e tjera shpirtërore. Sipas K. Paçit83, anëtarët e dekurive ishin farefis dhe të një gjinie. Për këtë konstatim K. Paçi bazohet në mendimin e J. G. v. Hahnit84, i cili shprehimisht thotë se institucioni i gjinisë, apo i fare-fisnisë te shqiptarët është njëri nga më të lashtët, kurse sipas disa të tjerëve85 dekuritë janë vëllezëri të vogla dhe se pesë deri gjashtë dekuri formonin një katoikia86. Si duket këto kaioiki i përgjigjen nocionit të oppidum-it, siç mund të shihet qartë nga përkthimi latin i veprës së Strabonit, si edhe nga letra e P. Vatinit, dërguar Ciceronit në vitin 45 p.e.s., ku në mes ië tjerash thuhet: «Viginti sunt oppida Dalmatarum antiue quae sibi ipsi asciverunt, amplius sexagint»87. S’do mend se këto dekurie janë një dëshmi e pakontestueshme që flasin për ekzistencën e organizimit politik fisnor te ilirët gjatë tërë kohës së historisë së tyre të shkruar, dhe ky organizim ka vazhduar të funksionojë edhe gjatë sundimit romak të vendit të tyre. Në krye të këtyre civitates gjendeshin praefecti, të cilët njëherit ishin edhe (siç mund të shihet nga mbishkrimet) krerë civilë dhe ushtarakë. Këta prefektë janë dëshmuar në tërë trevën e Gadishullit Ballkanik88.
Siç mësojmë nga Plini Plak89, Illyricum-i ka qenë i ndarë në tri konvente, të cilat faktikisht janë krahinat më të mëdha juridiko-administrative me qendra në Scardona, Salona dhe Narona. Kurse me krijimin e provincës së Maqedonisë90, pjesa e trevës ilire në jug të Lissusit hyn në pjesën administrative të kësaj province, madje treva e dardanëve bëhet pjesë përbërëse e provincës Moesia Superior91 deri në vitin 297 të e.s. kur edhe për herë të parë Dardania përmendet si njësi juridike më vete. Këto njësi juridiko-administrative përbëheshin prej numrit të madh të dekurive. Në kuadrin e këtij sistemi politik dhe të strukturave të tij ekzistojnë edhe concilium-et, detyra e të cilëve ishte në fakt që të kontrollojnë administratën shtetërore lidhur me lutje, ankesa dhe vendime të caktuara92. Në brendi të Gadishullit Ballkanik, konkretisht në Dardani, edhe në kohën e kulmit të sundimit romak, janë ruajtur njësi thjesht të karakterit klanor-fisnor, të cilat si grupe të mbyllura gjinore formonin vendbanime të caktuara. Për grupe të tilla gjinore, karakteristike edhe për strukturat shoqërore të arijasit, të cilat në «Rigvedat» përmenden si viç i cili i përgjigjet fjalës latine «vicus», dmth. «bashkësia fshatare»93 në Dardani na dëshmon materiali epografik, si p.sh. miles ex Dardania ex vico Tito94, Aurelius Moca natus in Dardania vico Zatidis95, miles ex vico Perdica96, vicus Clavadinus97. Mund të thuhet lirisht se struktura të tilla politiko-administrative kanë vazhduar të funksionojnë gjer në shekullin V e.s. Dihet se pas reformave të mëdha administrative, të nisura që në kohën e Dioklecianit dhe të intensifikuara gjatë sundimit të Konstantinit të Madh, Iliriku përbëhej prej 14 provincave. Nëntë prej tyre, të cilat ishin të rendit të dytë, administroheshin prej praeses-ve, kurse pesë të tjerat, të cilat për Perandorinë romake kishin rëndësi të madhe, administroheshin prej konsujve, prokonsujve, respektivisht korektorëve98. Kri za ekonomike e kishte kapluar edhe Ilirikun. Kjo ishte dukuri e përhershme e kësaj kohe si pasojë e një gjendje jo të sigurt, nga një anë për shkak të dyndjeve të pandërprera të barbarëve në këto treva dhe, nga ana tjetër, për shkak të çpopullimit të këtyre trevave, si dhe për shkak të kryengritjeve të shpeshta, që ishin shprehje e qartë e një gjendjeje të rëndë ekonomike që kishte mbërthyer këtë trevë. Gjithë këto elemente kanë ndikuar që Iliriku të mos e gëzojë më atë rëndësi që kishte prej shekullit të I-III e.s. për Perandorinë. Prandaj në Ilirik tani administronin prases-ët. Në kuadër të njësisë administrativo-politike të Ilirikut tani përfshiheshin: Thesalia, Epiri i Vjetër dhe i Ri, Dakia Mediterranea, Mesia I, Dardania, Praevalis dhe Macedonia Salutaris99. Ndryshe nga konsujt dhe prokonsujt ose korektorët, që zgjidheshin prej qarqeve të senatorëve, këta praesesë, gjegjësisht hegemonoi tani zgjidheshin prej strukturave të kalorësve
Me fuqizimin e Maqedonisë, mbretërit e saj orvaten ti zgjerojnë fuqitë e tyre edhe në trevat fqinje. Realizimi i këtyre dëshirave has në rezistencën e fortë të fiseve ilire. Pikërisht këto ngjarje janë shkaku pse në shek. IV p.e.s. për ilirët flitet edhe shkruhet aq shumë. Në realitet, meqë në vitet 400/399 ilirët u bënë ballë me sukses dhe ua ndalën hovin pushtues mbretërve maqedonë, ata tani nga mbrojtja ata kalojnë në sulm dhe kështu marrin inisiativën në duart e veta. Sipas Diodorit të Sicelisë5, në vitin 393 p.e.s. edhe pse faktikisht këto ngjarje janë zhvilluar në vitin 383 p.e.s., ilirët dëbojnë Amintën III, mbretin maqedon. Në këtë aksion të suksesshëm ilirëve u ndihmon shumë edhe lufta për pushtet që shpërthen para Arhelaut /413-399 p.e.s./, turbullira këto që kanë vazhduar deri në kohën e Amintës III /382-370 p.e.s./. Në këtë kohë djali më i ri i Amintës III, Filipi, që më vonë njihet si Filipi II, që merret peng, u dorëzohet tebanëve6. Luftërat e pandërprera dhe të rënda të maqedonëve me trakët dhe me ilirët, për të cilat na bën fjalë Justini7shënojnë periudhën e aktivitetit intensiv të ilirëve në ngjarjet dhe në mosmarrëveshjet e brendshme të mbretërisë maqedone. Por, sundimi i Aleksandrit II /369-365 p.e.s./ është edhe koha e konsolidimit të brendshëm të Maqedonisë dhe e zhvillimit të qetë në planin e jashtëm. Mirëpo edhe gjatë kësaj kohe Maqedonia u paguan tagra ilirëve8. Megjithatë situata nuk u përmirësua as në kohën e pasardhësve të tij, në radhë të parë në kohën e Alorit e pastaj të Perdikës, të cilët kanë ardhur në pushtet me dhunë. Kështu, Perdika pëson një disfatë të rëndë prej ilirëve9. Vetëm me ardhjen e Filipit II /359-336 p.e.s./ situata shndërrohet në dobi të Maqedonisë. Pasi në vitin 359 p.e.s. ai nënshkruan paqen me athinasit10, fillon të përgatitet për t’u liruar nga barra e rëndë ilire. Për këtë arsye ai i propozon mbretit ilir, Bardhylit, paqe, por me kusht që ilirët t’i lirojnë të gjitha qytetet e Maqedonisë. Meqë ilirët nuk e pranojnë një propozim të tillë, Filipi II, në vitin 358 p.e.s u bën luftë ilirëve dhe i mund. Pas kësaj ngjarjeje këta detyrohen t’i braktisin viset e pushtuara gjer te liqeni i Lihnidit11. Filipi II nuk u ndal me kaq, por i vazhdoi luftërat dhe pushtimet në trevën ilire. Kështu, po atë vit ai sulmon dardanët12. Edhe pse burimet na flasin për konflikte të pandërprera të ilirëve me maqedonët, prapëseprapë ilirët kurrë më nuk do ta rifitojnë fuqinë dhe epërsinë e kohës së para Filipit II. Së këndejmi del qartë se cila trevë e ilirëve është objekt i vështrimit të autorëve të lashtë.
Por në sajë të këtyre të dhënave është e qartë se deri në kohën e Filipit II, kur edhe për herë të parë përmendet nocioni «mbreti ilir», ilirët na paraqiten politikisht të organizuar në sistemin fisnor. Për një rend të tillë dëshmojnë edhe materialet arkeologjike nga Shqipëria, si qyteza e Gajtanit e cila është një qendër fisnore13, respektivisht në Tren14, e jo vetëm këtu, por edhe në trevën e gjerë historike të fiseve ilire, pra në tërë trevën veriperëndimore e qendrore të Ballkanit. Për një sistem të tillë na dëshmon edhe varrimi në tumat që është karakteristik për ilirët, si p.sh. në Kuçi i Zi15, Barç16, Mat17, Çinamak18, dhe gjetkë në trevën e gjerë të fiseve ilire, kudo që ata jetonin. Dëshmi më karakteristike e rendit të këtillë politiko-social janë varret e Trebenishtës19. Të dhënat e materialit arkeologjik të trevës ilire të kësaj periudhe na paraqesin, tanimë, një shoqëri me struktura të diferencuara. Por, megjithatë, po ashtu shihet qartë se pjesa më e madhe e Ballkanit qendror dhe veriperëndimor mbetet jashtë interesimit të autorëve të lashtë.Për pjesën veriperëndimore, konkretisht për brezin bregdetar të Adriatikut, edhe pse në mënyrë të përgjithësuar, flitet në veprën e gjeografit Skymni nga Kios (184/183 p.e.s.) të cilit i mvishet vepra «Periegesis», autori i së cilës nuk na është i njohur dhe ka jetuar kah fundi i shek. II p.e.s., e për këtë arsye quhet edhe Pseudo Skymnos. Vepra e këtij autori të panjohur është shkruar si duket në vitet 145/110 p.e.s.20. Autori i kësaj vepre, pa dyshim, ka shfrytëzuar edhe burimet e kohërave më të hershme të Hekateut, Eforit, Timeut, Herodotit, Eratostenit dhe Teopompit. Madje është me rëndësi edhe fakti, që në këtë vepër nuk përmendet asnjë ngjarje pas shek. IV p.e.s. Veç të tjerash, me rëndësi është se kjo vepër, përveç brezit bregdetar, përfshin edhe një pjesë të brendsisë së Gadishullit Ballkanik. Në «Periegezën» e tij, ndër tjera, lexojmë: «Thonë se rreth bregdetit të Adriatikut banojnë një mori barbarësh pothuaj një milion e pesëqind mijë banorë (...). Pas kësaj shtrihet toka e Ilirisë me popullatë të madhe. Thonë se popullata ilire është e madhe, nga e cila disa jetojnë në brendi duke punuar tokën, kurse të tjerët në brigjet e Adriatikut. Disa prej tyre i nënshtrohen pushtetit të bazilejve, disa monarkëve kurse të tjerët vetësundohen»21. Nga kjo që u tha mund të nxjerrim dy konstatime, edhe pse të karakterit të përgjithshëm: 1 — se në të gjitha të dhënat e autorëve të lashtë, që u përmendën deri më tash, për herë të parë përmendet sundimi mbretëror në shekullin IV p.e.s., dhe 2 — këto të dhëna, nga një anë lidhen kryesisht me ngjarjet historike që kanë të bëjnë me Maqedoninë dhe nga ana tjetër, siç janë ato të Pseudo-Skymnit, janë të karakterit «loci communes». E gjithë kjo dëshmon qartë se nuk duhet të përgjithësohen dhe se për shfrytëzimin e tyre duhet të jemi tepër syçelë dhe kritikë. Që ato të shfrytëzohen sa më mirë, nevojitet të shfrytëzohen vertikalisht për nga aspekti kronologjik e nga aspekti territorial, horizontalisht, kuptohet në qoftë se është e mundshme, edhe në kombinim me të dhënat e materialit arkeologjik. Megjithë vështirësitë e pashmangshme, që janë pasojë e natyrës së të dhënave të autorëve të lashtë, të cilët flasin për dukuritë politike dhe strukturat sociale e ekonomike të ilirëve, prapëseprapë është e domosdoshme dhe me interes të madh që të ndriçohen strukturat e përmëndura politike te ilirët. Por, sado që deri më tani është shkruar dhe studiuar shumë, sidomos për shtetin e Ilirisë së jugut, rezultate këto që rrjedhin dhe nga punime magjistrale22, prapëseprapë në literaturën e sotme shkencore ndeshemi gjithnjë në një anë me disa dilema të caktuara, që kanë të bëjnë me fizionominë dhe karakterin e shtetit ilir, dhe, nga ana tjetër, me praninë e konsiderueshme të koncepteve që kanë qenë karakteristike për she kullin XIX në trajtimin e dukurive politike-shoqërore të tyre. Kjo pa dyshim vërehet në përdorimin e terminologjisë politiko-sociale të shekullit XIX kur bëhet fjalë për realitetin socio-politik të fiseve ilire.
Këtu nuk kemi për qëllim të ndalemi rreth problemit të gjenezës së formacionit shtetëror te ilirët, sepse, siç u cek më sipër, lidhur me këtë ekziston një literaturë e gjerë23. Megjithatë, ne edhe përkundrejt rezultateve të dukshme në këtë fushë, ndeshim pyetje, siç janë: «a është shteti ilir i tipit mesdhetar», ose «a është ajo organizatë fisnore apo mbifisnore», apo sundim i ndonjë bashkësie fisnore (siç ishte te maqedonët)?» ose «ky nuk është kurrëfarë shteti, por vetëm lidhje fisnore? Pse atëherë nuk flitet për shtetin e delmatëve ose të desidiatëve? Edhe ata kanë luajtur të njëjtin rol, megjithatë, ata na paraqiten si fise»24. Një nga arsyet e gjithë këtyre dilemave qëndron, në një anë në qëndrimet dhe në pikënisjet e ndryshme lidhur me këto probleme të specialistëve të shkencave parahistorike dhe klasike apo të filologëve dhe të historianëve, kurse nga ana tjetër edhe në trajtimin e trevës ilire si një territor unik në aspektin kulturo-social e deri diku edhe politik, edhe pse te Pseudo-Skymni25, siç pamë më sipër, ballafaqohemi me ndarjen e kësaj treve në atë bregdetare dhe të brendësisë me forma dhe struktura të ndryshme politike, madje edhe me mënyra të ndryshme të prodhimit. Duke pasur parasysh pikërisht këtë fakt, dilemat e cekura më sipër rreth formës dhe karakterit të shtetit ilir na duken të tepruara. Sidoqoftë, faktori i shteteve mesdhetare-helenistike në ndikimin e formave politike të atyre vendbanimeve ilire, që ishin në fqinjësi të drejtpërdrejtë me to, jo vetëm që nuk duhet të mohohet, por as të nënçmohet. Prandaj mendojmë që historia e trevës ilire, si për strukturat politike, sociale dhe ekonomike, si për dukuritë shpirtërore, e jo vetëm për kulturën materiale, duhet të studiohen në tërësi e jo në forma të mbyllura. Mendojmë që vetëm atëherë mund të nxjerrim deri diku një tërësi të caktuar.Në dritën e kësaj që u tha do të orvatemi (kuptohet me mundësitë që na ofron materiali ekzistues), të përqëndrohemi në disa dukuri të strukturave politike-sociale dhe ekonomike. Për sa i përket strukturës politike të fiseve ilire, të dhënat e autorëve të lashtë, duke i plotësuar me ato të materialit epigrafik, na bëjnë të mundshme, që të tërë trevën e banuar me fiset, të cilat në kohërat historike njihen me emrin e përbashkët «ilirët», ta ndajmë në dy pjesë politiko-territoriale. E para është ajo që përfshin territorin e Ilirisë së Jugut dhe një pjesë të madhe të trevës së dardanëve, pra e cila ishte në afërsi imediate të botës kulturore e politike helenistike, kurse pjesa tjetër që përfshin atë të Ballkanit veriperëndimor me pjesën tjetër bregdetare, duke përfshirë trevën prej Neretves në veri dhe një pjesë të Ballkanit qendror. Vetëm me këtë mënyrë është e mundshme të ndriçohen dhe të kuptohen shumë dukuri të strukturave politike, që janë karakteristike për Ilirinë e Jugut dhe për trevën e dardanëve, respektivisht për pjesën veriperëndimore dhe përqëndroren.
Duke u nisur nga të dhënat e Pseudo-Skymnit26, që kanë të bëjnë me gjendjen politike të fiseve ilire, ndeshemi, siç pamë me tri forma të pushtetit politik, e këto janë: 1. bazilejtë (lat. regia), 2. monarchia dhe 3. autonomesthai (lat. propriae leges), vetësundim. Edhe pse këto të dhëna të Pseudo-Skymnit, siç u tha më sipër, janë të karakterit «loci communes», (të karakterit të përgjithësuar) gjë që vështirëson përcaktimin se për cilat vise të ilirëve është fjala, prapëseprapë me rëndësi është të theksohet se format e pushtetit të bazilejve, dhe të monarkëve, paraqiten në shekullin IV p.e.s. edhe te autorë të tjerë, të cilët shkruajnë për marrëdhëniet iliro-maqedone. Por, shtrohet pyetja: a mund të aplikohet dhe të interpretohet funksioni i «mbretit» ose i nëpunësit, i cili në kohërat historike ka zgjatur një vit, si ushtrues i riteve të shenjta me atë të «mbretit» të fiseve ilire?
Edhe pse duhet të kemi parasysh faktin se Iliria e Jugut dhe Dardania27 kanë qenë në kontakte të përhershme me botën helenistike, prapëseprapë ato i kanë ruajtur edhe vetitë e tyre të caktuara si në jetën politike, ashtu edhe në dukuritë e tjera shoqërore dhe ekonomike28. Megjithatë, duhet theksuar, se gjuha greke ka qenë instrument komunikimi si në diplomaci, ushtri ashtu edhe në oborret e helenizuara29. Përkundrejt këtij fakti, në oborrin e mbretërve ilirë është shfrytëzuar ndihma e përkthyesit30, që do të thotë se ajo nuk është zhdukur nga përdorimi, si mjet komunikimi, as në shtresat e larta politiko-shoqërore ilire. Ndonëse kjo dukuri është e pamohueshme, prapëseprapë ndikimi helenistik në strukturat politike nuk mund të mohohet.Që në shekullin V p.e.s. forma bazë e strukturës politike te tesprotët, molosët, taulantët dhe kaonët ishte koinoni31, nocioni i cili te autorët e lashtë i përgjigjet lidhjes fisnore në krye të së cilës ishte demokracia ushtarake, kurse te molosët dhe antintanët përmendet kujdestari i mbretit, te parauejt madje edhe mbreti32. Materiali epigrafik nga Bylis, Amantia33 dhe qytete të tjera të Ilirisë së Jugut, të cilat kanë qenë të ngjashme me qytetet greke34, na i bën të njohura edhe format e tjera të strukturave politike, siç ishin prostates35, të cilat përmenden edhe nga autorët e lashtë. Këto me siguri kanë paraqitur parinë e familjeve bujare, të cilat në lidhjen fisnore ishin «primi inter pares» («të parët në mesin e të barabartëve») Procesi i formave politike te ilirët në mbarim të shek V dhe në fillim të shek. IV p.e.s. ka qenë i ngjashëm me të popujve fqinjë, që ka qenë karakteristik për rendin fisnor. Kjo shihet nga terminologjia që përdorin autorët e lashtë kur flasin për organet e pushtetit politik të fiseve të Ilirisë së Jugut, siç ishin arhe, ose ta pragmata, respektivisht koinon, ose symahia, basileus etj. që për nga forma janë identike me ato të botës greke, edhe pse nuk është e domosdoshme të përputhen plotësisht për nga përmbajtja36. Mandej këto struktura politike, për të cilat bëjnë fjalë autorët e lashtë, kanë qenë karakteristike për ilirët në përgjithësi. Kështu, p.sh., që në shekullin IV p.e.s. nocioni ethnoi Illyrioi kishte një domethënie të gjerë politike me të cilën nënkuptohej bashkësia e gjerë politike, e jo ndonjë fis i caktuar37. Përveç basilejve, si element të strukturave politike në veprat e autorëve të lashtë përmenden edhe «miqt’ e mbretërve», respektivisht «filloi»38 element, pra, thjesht helenistik39 pastaj «principes gentis»40 apo «principes Illyriorum»41 «mëkëmbësit»42 «dualizmi»43 dhe «dinastët»44. Në sajë të asaj që u tha deri më tani shtrohet pyetja se çfarë pozite politiko-juridike ka pasur bazileu ose reksi (mbreti)? Pa dyshim se gjithë organet e sipërpërmendura janë shprehje e qartë e ndikimit të elementeve shtetërore-juridike helenistike në organizimin politik të ilirëve. Edhe pse ky shtet ilir i ka pasur të gjitha organet që janë karakteristike për një shtet, politikisht të organizuar, siç janë ushtria, administrata civile, prerja e monedhave, diplomacia, aparati fiskal, i cili ka mbledhur tatimet45, a mund të thuhet se pushteti i mbretit ka pasur karakter absolutist, të cilin është orvatur ta forcojë edhe me anë të marrëdhënieve me fqinjët, madje shpeshherë edhe me martesa dinastike46, siç ishte rasti i Gencit me mbretërinë dardane? Ai vërtet ka lidhur paqë, ka shpallur luftë, ka udhëhequr negociata diplomatike qoftë vetë ose nëpërmjet përfaqësuesit të vet, siç mund të shihet në rastin e negociatave ndërmjet Gencit dhe Perseut47. Megjithatë, pa mëdyshje mund të thuhet se ai ka qenë personalitet përfaqësues sidomos në marrëdhëniet me botën e jashtme. Por në qoftë se e analizojmë pozitën e Teutës dhe të Gencit, atëherë këtu ndeshim dy faza të zhvillimit të pushtetit mbretëror.
Vetë mënyra e ardhjes së Teutës në pushtet nuk mund të shpjegohet saktësisht. Mund të supozohet se ajo ka ardhur në pushtet në mënyrë legale ose me forcë. Hypja e mbretërve ilirë në pushtet me dhunë nuk është e panjohur. Një shembull të tillë e kemi lidhur me ardhjen e Bardhylit në pushtet, i cili zëvendësoi Siraun (fundi i shek. V dhe fillimi i shek. IV p.e.s.), të cilin autorët e lashtë e quajnë cub, apo latro dhe i cili nga përkatësia sociale i ka takuar shtresës më të ulët48. Analiza e të dhënave të autorëve të lashtë49, prapëseprapë na bën të mendojmë me arsye se kjo grua energjike dhe plot vullnet për të sunduar, ka ardhur në pushtet përmes trashigimisë legale. Kështu mendojnë edhe disa historianë të shekullit tonë50. Ndërkaq, sipas mendimit të disa të tjerëve, pushteti i saj ka qenë i kufizuar, kishte më tepër karakter përfaqësues51. Në favor të këtij mendimi flet në një anë përgjigjia e saj delegatëve romakë: «...Se ligjet nuk i lejojnë mbretit që t’i pengojë ilirët të pasurohen në mënyrë private nga të mirat e detit»52, apo se «Teuta ka ushtruar punët me miqtë besnikë»53. Nga kjo shihet qartë se pozita juridiko-politike e këtyre «miqve besnikë të mbretërve» ka qenë jo vetëm e rëndësishme, por edhe e pavarur.
Ndonëse autorët e lashtë nuk na japin asnjë të dhënë lidhur me ekzistencën e organit të këshillit të pleqve, të cilët do ta kufizonin pushtetin e mbretit, ose do t’i miratonin vendimet e tij, prapëseprapë këta «miq të mbretërve» kanë mundur të jenë anëtarë të këtij këshilli mbretëror, siç ka qenë rasti në shtetet helenistike54. Këta miq të mbretit funksionojnë edhe në kohën e Gencit (180-168 p.e.s.) e shërbejnë dhe në punët e diplomacisë55.
Por nga vetë fakti se pranë mbretërve kanë ekzistuar edhe një sërë strukturash të tjera politike, për të cilat është folur, shihet qartë se pushteti politik i mbretërve ilirë jo vetëm që ka qenë i kufizuar, por edhe struktura e pushtetit të tyre të brendshëm ka qenë rregulluar në sistemin federativ56. Në një përfundim të tillë mund të arrihet lehtë, nëse analizohet teksti i diktatit L. Anicit, lëshuar në Shkodër në vitin 168 p.e.s. Në të, në mes tjerash, lexojmë: «Atëherë Anici, pasi pushtoi Epirin dhe vendosi ushtrinë nëpër qytete të rëndësishme për të dimëruar, u kthye në Shkodër, në Ilirik, ku kishin arritur nga Roma pesë delegatë dhe, pasi ishin thirrur nga të gjitha provincat të parët, mbajti me ta kuvendin. Këtu nga tribuna shpalli se senati romak dhe populli romak vendosi që ilirët të jenë të lirë dhe se trupa do të tërhiqen nga të gjitha qytetet, fortifikatat dhe kështjellat dhe që isejasit, taulantët, pirustët dhe daorsët, si edhe banorët e Rizonit dhe të Ulqinit, jo vetëm të jenë të lirë por edhe të lirohen nga pagesat e të gjitha tagrave. Pastaj e ndau Ilirikun në tri rajone: njëri është ai për të cilin kemi folur më lart, i dyti ka përfshirë të gjithë labeatët, kurse i treti (i ka përfshirë) agravonitasit, banorët e Rizonit dhe ulqinakët me fqinjët e tyre57. Vetë fakti i ekzistencës nga një anë i dualizmit në pushtet, dhe nga ana tjetër prania e dinastëve dhe të «principum gentis» tregon qartë se kemi të bëjmë me një unitet shtetëror formal, të cilin e karakterizonin antagonizmat, luftat për pushtet58 dhe vrasjet. Kjo pa dyshim reflektohej në të gjitha përmasat pikërisht në kohën kur Genci orvatej të sundonte në mënyrë absolute mbi shtetasit e vet, siç mund të shihet edhe nga vetë titullatura e tij «Gentius rex Illyriorum»59, respektivisht «Genthio ton Illyrion basilea»60. Kjo titullaturë tregon se mbreti në sajë të kompetencave speciale ka mundur të vendosë vetë61. Pranë tij ishin edhe anëtarët e familjes62 «miqtë»63, me ndihmën e të cilëve kishte mbytur edhe të vëllanë, Platorin64, që t’i mirrte pushtetin.Njëra nga pasojat e sundimit të tij absolutist ishte edhe tradhtia e bashkësunduesve dhe e dinastëve të tij në kohën më kritike të sundimit të tij, d.m.th. në kohën e konfliktit me romakët. Marrëdhënie të tilla të paqëndrueshme midis mbretit dhe dinastëve, të cilët faktikisht kanë mundur të ndërrohen65, nga një anë, dhe në mes mbretit dhe «principes gentium» nga ana tjetër, i kanë përshkuar strukturat politike gjatë tërë kohës së luftërave iliro-romake66. Në realitet, një antagonizëm në mes pushtetit qendror dhe vendbanimeve të vogla fisnore, ku të gjithë anëtarët e një mesi njihnin njëri-tjetrin dhe të cilët kanë pasur interes të përbashkët, ka qenë karakteristikë e përgjithshme e periudhës së sundimit të shteteve helenistike67. Romakët, të cilët ishin pragmatikë në politikën e jashtme, e kanë shfrytëzuar këtë gjendje me mençuri68. Kështu, për shembull, disa nga dinastët ata i shpallnin për mbretër, kurse të tjerët i përkrahnin në pushtet, duke e forcuar kështu pozitën e tyre politike. Këtu kemi të bëjmë me sunduesit e qyteteve autonome, të cilët quhen edhe polydinastai69, dhe me përfaqësuesit e aristokracisë fisnore, të ashtuquajturit principes gentis, të cilët i kanë ruajtur pozitat e veta sidomos në aktivitetin ekonomik, në prerjen e monedhave dhe në jetën politike. Me fjalë të tjera, qytetet së bashku me rrethinën e tyre dhe bashkësitë fisnore, në sajë të pavarësisë së tyre ekonomike, e cila shprehej, siç u tha, edhe në prerjen e monedhave, si në Bylis dhe Scodra70 ashtu edhe te labeatët71 e daorsët72, bëhen qendra politike që ishin karakteristike jo vetëm për tërë rajonin73, por edhe gjatë tërë kohës së historisë së tyre. Një situatë e tillë vazhdon edhe gjatë sundimit romak, i cili nuk ndryshoi asgjë në format e strukturave politike të Ilirëve, vetëm se pas disfatës katastrofale që pësoi Genci, mbreti i fundit i ilirëve, dhe, siç shihet qartë nga vetë diktati i Scodres, ata e ndanë tokën e ilirëve në tri krahina apo tërësi administrative: «Inde in tres partes Illyricum divisit»74. Edhe pse këtu është fjala vetëm për trevën e shtetit të ardianëve, prapëseprapë, siç u tha, struktura politike e fiseve ilire, marrë në tërësi, nuk u asgjësua. Të njëjtat struktura vazhduan të funksionojnë edhe në brendi të Gadishullit Ballkanik. Kjo tregon se romakët jo vetëm që nuk kanë shkuar kah asgjësimi dhe shkatërrimi i gjendjes politike me të cilën u ballafaquan, por janë orvatur që t’u përshtaten strukturave politike ekzistuese. Me fjalë të tjera, ata i njohin dhe i përqafojnë strukturat politike, shoqërore dhe ekonomike vendase. Madje edhe me rastin e themelimit të municipeve, popullsia vendase, jo vetëm që është dominuese, por edhe, siç thotë me të drejtë M. Garashanini: «pjesa më e madhe as që është romanizuar, respektivisht ka fituar të drejtën qytetare romake, madje edhe atëherë kur në vetëqeverisjen e qytetit ka vendin udhëheqës»75. Elementi i princepsit, përfaqësues i shquar fisnor, i njohur që në kohën e Gencit, madje edhe përpara, dëshmohet edhe në materialin epigrafik të periudhës romake. Kështu, p.sh., në Rjeçane, në territorin e dokleatëve, janë zbuluar dy mbishkrime në të cilat përmendet princeps, i pari i bashkësisë së dokleatëve, njëfarë: Agirro Epicadi f (ilio), principi k (astelli) Salthus76, kurse tjetri, po ashtu në Rjeçane, në të cilin përmendet: Caius Epicadi f (ilius) princeps civitatis Doclatium77. Të dhëna të tilla, që flasin për ekzistencën e princepsve në trevën e gjerë ilire, madje edhe në Gadishullin Ballkanik në përgjithësi, janë dëshmuar mjaft. Si shembuj po përmendim vetëm disa: në fshatin Breza, në verilindje të Sarajevës, përmendet njëfarë: Valens Varron (is) f (ilius) princeps Desitiati (um)78, pastaj te skordiskët, fis iliro-kelt79 te Slankameni /Acumincum/: F. Flavius Proculus pr (inceps) praeft (ectus) Scord (iscorum)80 etj. Të gjitha këto të dhëna flasin për ruajtjen e rendit fisnor te ilirët edhe pas pushtimit të vendit të tyre nga romakët. Treva e këtyre princepseve, apo praefecti, siç quhen ndryshe, paraqet një njësi, bashkësi, të njohur me emrin civitas, territori i të cilit është ruajtur — respektuar së bashku me qendrën e tij të rëndësishme. Për një respekt të tillë ndaj këtij territori kemi dëshmi edhe te autorët e lashtë. Kështu, Tit Livi, duke folur për Scodren, ndër të tjera, thotë: «Scodra në krahinën e labeatëve, një qytet më i fortifikuar ku tepër vështirë mund të shkelet»81. Në përgjithësi mendohet se romakët në fillim ushtrimin e detyrës së princepsit, ose të prefektit ua kanë besuar të huajve, por më vonë, rëndomtë këtë detyrë e kanë ushtruar vendasit që kanë gëzuar ius municipiale.Me interes është të ceket se këto bashkësi të popullsisë vendase, të njohura si civitates, përbëheshin edhe prej njësive administrative politike më të vogla, që quheshin decurio, për të cilat na njofton edhe Plini Plak «Viribus descriptis in decurias»82. Për këto dukuri na njofton edhe materiali epigrafik anembanë trevës ilire. Mendimi i përgjithshëm është se këto decuriae janë vetëm «interpretatio romana» të rendit administrativ fisnor, pikërisht ashtu siç kanë bërë edhe me kultet e vendasve dhe me dukuritë e tjera shpirtërore. Sipas K. Paçit83, anëtarët e dekurive ishin farefis dhe të një gjinie. Për këtë konstatim K. Paçi bazohet në mendimin e J. G. v. Hahnit84, i cili shprehimisht thotë se institucioni i gjinisë, apo i fare-fisnisë te shqiptarët është njëri nga më të lashtët, kurse sipas disa të tjerëve85 dekuritë janë vëllezëri të vogla dhe se pesë deri gjashtë dekuri formonin një katoikia86. Si duket këto kaioiki i përgjigjen nocionit të oppidum-it, siç mund të shihet qartë nga përkthimi latin i veprës së Strabonit, si edhe nga letra e P. Vatinit, dërguar Ciceronit në vitin 45 p.e.s., ku në mes ië tjerash thuhet: «Viginti sunt oppida Dalmatarum antiue quae sibi ipsi asciverunt, amplius sexagint»87. S’do mend se këto dekurie janë një dëshmi e pakontestueshme që flasin për ekzistencën e organizimit politik fisnor te ilirët gjatë tërë kohës së historisë së tyre të shkruar, dhe ky organizim ka vazhduar të funksionojë edhe gjatë sundimit romak të vendit të tyre. Në krye të këtyre civitates gjendeshin praefecti, të cilët njëherit ishin edhe (siç mund të shihet nga mbishkrimet) krerë civilë dhe ushtarakë. Këta prefektë janë dëshmuar në tërë trevën e Gadishullit Ballkanik88.
Siç mësojmë nga Plini Plak89, Illyricum-i ka qenë i ndarë në tri konvente, të cilat faktikisht janë krahinat më të mëdha juridiko-administrative me qendra në Scardona, Salona dhe Narona. Kurse me krijimin e provincës së Maqedonisë90, pjesa e trevës ilire në jug të Lissusit hyn në pjesën administrative të kësaj province, madje treva e dardanëve bëhet pjesë përbërëse e provincës Moesia Superior91 deri në vitin 297 të e.s. kur edhe për herë të parë Dardania përmendet si njësi juridike më vete. Këto njësi juridiko-administrative përbëheshin prej numrit të madh të dekurive. Në kuadrin e këtij sistemi politik dhe të strukturave të tij ekzistojnë edhe concilium-et, detyra e të cilëve ishte në fakt që të kontrollojnë administratën shtetërore lidhur me lutje, ankesa dhe vendime të caktuara92. Në brendi të Gadishullit Ballkanik, konkretisht në Dardani, edhe në kohën e kulmit të sundimit romak, janë ruajtur njësi thjesht të karakterit klanor-fisnor, të cilat si grupe të mbyllura gjinore formonin vendbanime të caktuara. Për grupe të tilla gjinore, karakteristike edhe për strukturat shoqërore të arijasit, të cilat në «Rigvedat» përmenden si viç i cili i përgjigjet fjalës latine «vicus», dmth. «bashkësia fshatare»93 në Dardani na dëshmon materiali epografik, si p.sh. miles ex Dardania ex vico Tito94, Aurelius Moca natus in Dardania vico Zatidis95, miles ex vico Perdica96, vicus Clavadinus97. Mund të thuhet lirisht se struktura të tilla politiko-administrative kanë vazhduar të funksionojnë gjer në shekullin V e.s. Dihet se pas reformave të mëdha administrative, të nisura që në kohën e Dioklecianit dhe të intensifikuara gjatë sundimit të Konstantinit të Madh, Iliriku përbëhej prej 14 provincave. Nëntë prej tyre, të cilat ishin të rendit të dytë, administroheshin prej praeses-ve, kurse pesë të tjerat, të cilat për Perandorinë romake kishin rëndësi të madhe, administroheshin prej konsujve, prokonsujve, respektivisht korektorëve98. Kri za ekonomike e kishte kapluar edhe Ilirikun. Kjo ishte dukuri e përhershme e kësaj kohe si pasojë e një gjendje jo të sigurt, nga një anë për shkak të dyndjeve të pandërprera të barbarëve në këto treva dhe, nga ana tjetër, për shkak të çpopullimit të këtyre trevave, si dhe për shkak të kryengritjeve të shpeshta, që ishin shprehje e qartë e një gjendjeje të rëndë ekonomike që kishte mbërthyer këtë trevë. Gjithë këto elemente kanë ndikuar që Iliriku të mos e gëzojë më atë rëndësi që kishte prej shekullit të I-III e.s. për Perandorinë. Prandaj në Ilirik tani administronin prases-ët. Në kuadër të njësisë administrativo-politike të Ilirikut tani përfshiheshin: Thesalia, Epiri i Vjetër dhe i Ri, Dakia Mediterranea, Mesia I, Dardania, Praevalis dhe Macedonia Salutaris99. Ndryshe nga konsujt dhe prokonsujt ose korektorët, që zgjidheshin prej qarqeve të senatorëve, këta praesesë, gjegjësisht hegemonoi tani zgjidheshin prej strukturave të kalorësve
Strukturat politike të ilirëve
Që në fillim u tha se shënimet e para për ilirët te autorët e lashtë janë të lidhura me ngjarjet dhe me marrëdhëniet e tyre me maqedonët. Por, meqë është karakteristikë e përgjithshme e tyre të kopjuarit e njëri-tjetrit, është e vështirë të përcaktohen të dhënat e tyre nga pikëpamja kohore. Me që në shek. VII e VI p.e.s. ilirët ndërmarrin aksione të shpeshta plaçkitëse në Maqedoni dhe në Delf, ata bëhen objekt i interesimit të autorëve të lashtë. Kështu, lajmet e para për ta i gjejmë te logografët kur këta flasin për enkelejtë, veprat e të cilëve, për fat të keq, nuk janë ruajtur1. Për ta flet edhe Herodoti2. Në gjysmën e dytë të shek. V para e.s., duke folur mbi luftën civile që në vitin 436 para e.s. shpërtheu në Epidamn, Tukididi i përmend taulantët, popull ilir3, dhe flet për përzierjen e tyre në këto ngjarje. Mandej ai flet edhe për lidhjen e aleancës ndërmjet ilirëve e lynkestëve (në vitin 423 p.e.s.) dhe e cila ishte e drejtuar kundër Maqedonisë. Duke qënë kështu të bashkuar, ata mundën Perdikën, mbretin maqedon, dhe aleatin e tij Braziden, strategun spartan.
Me fuqizimin e Maqedonisë, mbretërit e saj orvaten ti zgjerojnë fuqitë e tyre edhe në trevat fqinje. Realizimi i këtyre dëshirave has në rezistencën e fortë të fiseve ilire. Pikërisht këto ngjarje janë shkaku pse në shek. IV p.e.s. për ilirët flitet edhe shkruhet aq shumë. Në realitet, meqë në vitet 400/399 ilirët u bënë ballë me sukses dhe ua ndalën hovin pushtues mbretërve maqedonë, ata tani nga mbrojtja ata kalojnë në sulm dhe kështu marrin inisiativën në duart e veta. Sipas Diodorit të Sicelisë5, në vitin 393 p.e.s. edhe pse faktikisht këto ngjarje janë zhvilluar në vitin 383 p.e.s., ilirët dëbojnë Amintën III, mbretin maqedon. Në këtë aksion të suksesshëm ilirëve u ndihmon shumë edhe lufta për pushtet që shpërthen para Arhelaut /413-399 p.e.s./, turbullira këto që kanë vazhduar deri në kohën e Amintës III /382-370 p.e.s./. Në këtë kohë djali më i ri i Amintës III, Filipi, që më vonë njihet si Filipi II, që merret peng, u dorëzohet tebanëve6. Luftërat e pandërprera dhe të rënda të maqedonëve me trakët dhe me ilirët, për të cilat na bën fjalë Justini7 shënojnë periudhën e aktivitetit intensiv të ilirëve në ngjarjet dhe në mosmarrëveshjet e brendshme të mbretërisë maqedone. Por, sundimi i Aleksandrit II /369-365 p.e.s./ është edhe koha e konsolidimit të brendshëm të Maqedonisë dhe e zhvillimit të qetë në planin e jashtëm. Mirëpo edhe gjatë kësaj kohe Maqedonia u paguan tagra ilirëve8. Megjithatë situata nuk u përmirësua as në kohën e pasardhësve të tij, në radhë të parë në kohën e Alorit e pastaj të Perdikës, të cilët kanë ardhur në pushtet me dhunë. Kështu, Perdika pëson një disfatë të rëndë prej ilirëve9. Vetëm me ardhjen e Filipit II /359-336 p.e.s./ situata shndërrohet në dobi të Maqedonisë. Pasi në vitin 359 p.e.s. ai nënshkruan paqen me athinasit10, fillon të përgatitet për t’u liruar nga barra e rëndë ilire. Për këtë arsye ai i propozon mbretit ilir, Bardhylit, paqe, por me kusht që ilirët t’i lirojnë të gjitha qytetet e Maqedonisë. Meqë ilirët nuk e pranojnë një propozim të tillë, Filipi II, në vitin 358 p.e.s u bën luftë ilirëve dhe i mund. Pas kësaj ngjarjeje këta detyrohen t’i braktisin viset e pushtuara gjer te liqeni i Lihnidit11. Filipi II nuk u ndal me kaq, por i vazhdoi luftërat dhe pushtimet në trevën ilire. Kështu, po atë vit ai sulmon dardanët12. Edhe pse burimet na flasin për konflikte të pandërprera të ilirëve me maqedonët, prapëseprapë ilirët kurrë më nuk do ta rifitojnë fuqinë dhe epërsinë e kohës së para Filipit II. Së këndejmi del qartë se cila trevë e ilirëve është objekt i vështrimit të autorëve të lashtë. Por në sajë të këtyre të dhënave është e qartë se deri në kohën e Filipit II, kur edhe për herë të parë përmendet nocioni «mbreti ilir», ilirët na paraqiten politikisht të organizuar në sistemin fisnor. Për një rend të tillë dëshmojnë edhe materialet arkeologjike nga Shqipëria, si qyteza e Gajtanit e cila është një qendër fisnore13, respektivisht në Tren14, e jo vetëm këtu, por edhe në trevën e gjerë historike të fiseve ilire, pra në tërë trevën veriperëndimore e qendrore të Ballkanit. Për një sistem të tillë na dëshmon edhe varrimi në tumat që është karakteristik për ilirët, si p.sh. në Kuçi i Zi15, Barç16, Mat17, Çinamak18, dhe gjetkë në trevën e gjerë të fiseve ilire, kudo që ata jetonin. Dëshmi më karakteristike e rendit të këtillë politiko-social janë varret e Trebenishtës19. Të dhënat e materialit arkeologjik të trevës ilire të kësaj periudhe na paraqesin, tanimë, një shoqëri me struktura të diferencuara. Por, megjithatë, po ashtu shihet qartë se pjesa më e madhe e Ballkanit qendror dhe veriperëndimor mbetet jashtë interesimit të autorëve të lashtë.
Për pjesën veriperëndimore, konkretisht për brezin bregdetar të Adriatikut, edhe pse në mënyrë të përgjithësuar, flitet në veprën e gjeografit Skymni nga Kios (184/183 p.e.s.) të cilit i mvishet vepra «Periegesis», autori i së cilës nuk na është i njohur dhe ka jetuar kah fundi i shek. II p.e.s., e për këtë arsye quhet edhe Pseudo Skymnos. Vepra e këtij autori të panjohur është shkruar si duket në vitet 145/110 p.e.s.20. Autori i kësaj vepre, pa dyshim, ka shfrytëzuar edhe burimet e kohërave më të hershme të Hekateut, Eforit, Timeut, Herodotit, Eratostenit dhe Teopompit. Madje është me rëndësi edhe fakti, që në këtë vepër nuk përmendet asnjë ngjarje pas shek. IV p.e.s. Veç të tjerash, me rëndësi është se kjo vepër, përveç brezit bregdetar, përfshin edhe një pjesë të brendsisë së Gadishullit Ballkanik. Në «Periegezën» e tij, ndër tjera, lexojmë: «Thonë se rreth bregdetit të Adriatikut banojnë një mori barbarësh pothuaj një milion e pesëqind mijë banorë (...). Pas kësaj shtrihet toka e Ilirisë me popullatë të madhe. Thonë se popullata ilire është e madhe, nga e cila disa jetojnë në brendi duke punuar tokën, kurse të tjerët në brigjet e Adriatikut. Disa prej tyre i nënshtrohen pushtetit të bazilejve, disa monarkëve kurse të tjerët vetësundohen»21. Nga kjo që u tha mund të nxjerrim dy konstatime, edhe pse të karakterit të përgjithshëm: 1 — se në të gjitha të dhënat e autorëve të lashtë, që u përmendën deri më tash, për herë të parë përmendet sundimi mbretëror në shekullin IV p.e.s., dhe 2 — këto të dhëna, nga një anë lidhen kryesisht me ngjarjet historike që kanë të bëjnë me Maqedoninë dhe nga ana tjetër, siç janë ato të Pseudo-Skymnit, janë të karakterit «loci communes». E gjithë kjo dëshmon qartë se nuk duhet të përgjithësohen dhe se për shfrytëzimin e tyre duhet të jemi tepër syçelë dhe kritikë. Që ato të shfrytëzohen sa më mirë, nevojitet të shfrytëzohen vertikalisht për nga aspekti kronologjik e nga aspekti territorial, horizontalisht, kuptohet në qoftë se është e mundshme, edhe në kombinim me të dhënat e materialit arkeologjik. Megjithë vështirësitë e pashmangshme, që janë pasojë e natyrës së të dhënave të autorëve të lashtë, të cilët flasin për dukuritë politike dhe strukturat sociale e ekonomike të ilirëve, prapëseprapë është e domosdoshme dhe me interes të madh që të ndriçohen strukturat e përmëndura politike te ilirët. Por, sado që deri më tani është shkruar dhe studiuar shumë, sidomos për shtetin e Ilirisë së jugut, rezultate këto që rrjedhin dhe nga punime magjistrale22, prapëseprapë në literaturën e sotme shkencore ndeshemi gjithnjë në një anë me disa dilema të caktuara, që kanë të bëjnë me fizionominë dhe karakterin e shtetit ilir, dhe, nga ana tjetër, me praninë e konsiderueshme të koncepteve që kanë qenë karakteristike për she kullin XIX në trajtimin e dukurive politike-shoqërore të tyre. Kjo pa dyshim vërehet në përdorimin e terminologjisë politiko-sociale të shekullit XIX kur bëhet fjalë për realitetin socio-politik të fiseve ilire.
Këtu nuk kemi për qëllim të ndalemi rreth problemit të gjenezës së formacionit shtetëror te ilirët, sepse, siç u cek më sipër, lidhur me këtë ekziston një literaturë e gjerë23. Megjithatë, ne edhe përkundrejt rezultateve të dukshme në këtë fushë, ndeshim pyetje, siç janë: «a është shteti ilir i tipit mesdhetar», ose «a është ajo organizatë fisnore apo mbifisnore», apo sundim i ndonjë bashkësie fisnore (siç ishte te maqedonët)?» ose «ky nuk është kurrëfarë shteti, por vetëm lidhje fisnore? Pse atëherë nuk flitet për shtetin e delmatëve ose të desidiatëve? Edhe ata kanë luajtur të njëjtin rol, megjithatë, ata na paraqiten si fise»24. Një nga arsyet e gjithë këtyre dilemave qëndron, në një anë në qëndrimet dhe në pikënisjet e ndryshme lidhur me këto probleme të specialistëve të shkencave parahistorike dhe klasike apo të filologëve dhe të historianëve, kurse nga ana tjetër edhe në trajtimin e trevës ilire si një territor unik në aspektin kulturo-social e deri diku edhe politik, edhe pse te Pseudo-Skymni25, siç pamë më sipër, ballafaqohemi me ndarjen e kësaj treve në atë bregdetare dhe të brendësisë me forma dhe struktura të ndryshme politike, madje edhe me mënyra të ndryshme të prodhimit. Duke pasur parasysh pikërisht këtë fakt, dilemat e cekura më sipër rreth formës dhe karakterit të shtetit ilir na duken të tepruara. Sidoqoftë, faktori i shteteve mesdhetare-helenistike në ndikimin e formave politike të atyre vendbanimeve ilire, që ishin në fqinjësi të drejtpërdrejtë me to, jo vetëm që nuk duhet të mohohet, por as të nënçmohet. Prandaj mendojmë që historia e trevës ilire, si për strukturat politike, sociale dhe ekonomike, si për dukuritë shpirtërore, e jo vetëm për kulturën materiale, duhet të studiohen në tërësi e jo në forma të mbyllura. Mendojmë që vetëm atëherë mund të nxjerrim deri diku një tërësi të caktuar.
Në dritën e kësaj që u tha do të orvatemi (kuptohet me mundësitë që na ofron materiali ekzistues), të përqëndrohemi në disa dukuri të strukturave politike-sociale dhe ekonomike. Për sa i përket strukturës politike të fiseve ilire, të dhënat e autorëve të lashtë, duke i plotësuar me ato të materialit epigrafik, na bëjnë të mundshme, që të tërë trevën e banuar me fiset, të cilat në kohërat historike njihen me emrin e përbashkët «ilirët», ta ndajmë në dy pjesë politiko-territoriale. E para është ajo që përfshin territorin e Ilirisë së Jugut dhe një pjesë të madhe të trevës së dardanëve, pra e cila ishte në afërsi imediate të botës kulturore e politike helenistike, kurse pjesa tjetër që përfshin atë të Ballkanit veriperëndimor me pjesën tjetër bregdetare, duke përfshirë trevën prej Neretves në veri dhe një pjesë të Ballkanit qendror. Vetëm me këtë mënyrë është e mundshme të ndriçohen dhe të kuptohen shumë dukuri të strukturave politike, që janë karakteristike për Ilirinë e Jugut dhe për trevën e dardanëve, respektivisht për pjesën veriperëndimore dhe përqëndroren.
Duke u nisur nga të dhënat e Pseudo-Skymnit, që kanë të bëjnë me gjendjen politike të fiseve ilire, ndeshemi, siç pamë me tri forma të pushtetit politik, e këto janë: 1. bazilejtë (lat. regia), 2. monarchia dhe 3. autonomesthai (lat. propriae leges), vetësundim. Edhe pse këto të dhëna të Pseudo-Skymnit, siç u tha më sipër, janë të karakterit «loci communes», (të karakterit të përgjithësuar) gjë që vështirëson përcaktimin se për cilat vise të ilirëve është fjala, prapëseprapë me rëndësi është të theksohet se format e pushtetit të bazilejve, dhe të monarkëve, paraqiten në shekullin IV p.e.s. edhe te autorë të tjerë, të cilët shkruajnë për marrëdhëniet iliro-maqedone. Por, shtrohet pyetja: a mund të aplikohet dhe të interpretohet funksioni i «mbretit» ose i nëpunësit, i cili në kohërat historike ka zgjatur një vit, si ushtrues i riteve të shenjta me atë të «mbretit» të fiseve ilire?
Edhe pse duhet të kemi parasysh faktin se Iliria e Jugut dhe Dardania kanë qenë në kontakte të përhershme me botën helenistike, prapëseprapë ato i kanë ruajtur edhe vetitë e tyre të caktuara si në jetën politike, ashtu edhe në dukuritë e tjera shoqërore dhe ekonomike28. Megjithatë, duhet theksuar, se gjuha greke ka qenë instrument komunikimi si në diplomaci, ushtri ashtu edhe në oborret e helenizuara. Përkundrejt këtij fakti, në oborrin e mbretërve ilirë është shfrytëzuar ndihma e përkthyesit, që do të thotë se ajo nuk është zhdukur nga përdorimi, si mjet komunikimi, as në shtresat e larta politiko-shoqërore ilire. Ndonëse kjo dukuri është e pamohueshme, prapëseprapë ndikimi helenistik në strukturat politike nuk mund të mohohet.
Që në shekullin V p.e.s. forma bazë e strukturës politike te tesprotët, molosët, taulantët dhe kaonët ishte koinoni31, nocioni i cili te autorët e lashtë i përgjigjet lidhjes fisnore në krye të së cilës ishte demokracia ushtarake, kurse te molosët dhe antintanët përmendet kujdestari i mbretit, te parauejt madje edhe mbreti32. Materiali epigrafik nga Bylis, Amantia33 dhe qytete të tjera të Ilirisë së Jugut, të cilat kanë qenë të ngjashme me qytetet greke34, na i bën të njohura edhe format e tjera të strukturave politike, siç ishin prostates35, të cilat përmenden edhe nga autorët e lashtë. Këto me siguri kanë paraqitur parinë e familjeve bujare, të cilat në lidhjen fisnore ishin «primi inter pares» («të parët në mesin e të barabartëve») Procesi i formave politike te ilirët në mbarim të shek V dhe në fillim të shek. IV p.e.s. ka qenë i ngjashëm me të popujve fqinjë, që ka qenë karakteristik për rendin fisnor. Kjo shihet nga terminologjia që përdorin autorët e lashtë kur flasin për organet e pushtetit politik të fiseve të Ilirisë së Jugut, siç ishin arhe, ose ta pragmata, respektivisht koinon, ose symahia, basileus etj. që për nga forma janë identike me ato të botës greke, edhe pse nuk është e domosdoshme të përputhen plotësisht për nga përmbajtja36. Mandej këto struktura politike, për të cilat bëjnë fjalë autorët e lashtë, kanë qenë karakteristike për ilirët në përgjithësi. Kështu, p.sh., që në shekullin IV p.e.s. nocioni ethnoi Illyrioi kishte një domethënie të gjerë politike me të cilën nënkuptohej bashkësia e gjerë politike, e jo ndonjë fis i caktuar37. Përveç basilejve, si element të strukturave politike në veprat e autorëve të lashtë përmenden edhe «miqt’ e mbretërve», respektivisht «filloi»38 element, pra, thjesht helenistik39 pastaj «principes gentis»40 apo «principes Illyriorum»41 «mëkëmbësit» «dualizmi»43 dhe «dinastët»44. Në sajë të asaj që u tha deri më tani shtrohet pyetja se çfarë pozite politiko-juridike ka pasur bazileu ose reksi (mbreti)? Pa dyshim se gjithë organet e sipërpërmendura janë shprehje e qartë e ndikimit të elementeve shtetërore-juridike helenistike në organizimin politik të ilirëve. Edhe pse ky shtet ilir i ka pasur të gjitha organet që janë karakteristike për një shtet, politikisht të organizuar, siç janë ushtria, administrata civile, prerja e monedhave, diplomacia, aparati fiskal, i cili ka mbledhur tatimet, a mund të thuhet se pushteti i mbretit ka pasur karakter absolutist, të cilin është orvatur ta forcojë edhe me anë të marrëdhënieve me fqinjët, madje shpeshherë edhe me martesa dinastike46, siç ishte rasti i Gencit me mbretërinë dardane? Ai vërtet ka lidhur paqë, ka shpallur luftë, ka udhëhequr negociata diplomatike qoftë vetë ose nëpërmjet përfaqësuesit të vet, siç mund të shihet në rastin e negociatave ndërmjet Gencit dhe Perseut. Megjithatë, pa mëdyshje mund të thuhet se ai ka qenë personalitet përfaqësues sidomos në marrëdhëniet me botën e jashtme. Por në qoftë se e analizojmë pozitën e Teutës dhe të Gencit, atëherë këtu ndeshim dy faza të zhvillimit të pushtetit mbretëror.
Vetë mënyra e ardhjes së Teutës në pushtet nuk mund të shpjegohet saktësisht. Mund të supozohet se ajo ka ardhur në pushtet në mënyrë legale ose me forcë. Hypja e mbretërve ilirë në pushtet me dhunë nuk është e panjohur. Një shembull të tillë e kemi lidhur me ardhjen e Bardhylit në pushtet, i cili zëvendësoi Siraun (fundi i shek. V dhe fillimi i shek. IV p.e.s.), të cilin autorët e lashtë e quajnë cub, apo latro dhe i cili nga përkatësia sociale i ka takuar shtresës më të ulët48. Analiza e të dhënave të autorëve të lashtë49, prapëseprapë na bën të mendojmë me arsye se kjo grua energjike dhe plot vullnet për të sunduar, ka ardhur në pushtet përmes trashigimisë legale. Kështu mendojnë edhe disa historianë të shekullit tonë50. Ndërkaq, sipas mendimit të disa të tjerëve, pushteti i saj ka qenë i kufizuar, kishte më tepër karakter përfaqësues51. Në favor të këtij mendimi flet në një anë përgjigjia e saj delegatëve romakë: «...Se ligjet nuk i lejojnë mbretit që t’i pengojë ilirët të pasurohen në mënyrë private nga të mirat e detit», apo se «Teuta ka ushtruar punët me miqtë besnikë»53. Nga kjo shihet qartë se pozita juridiko-politike e këtyre «miqve besnikë të mbretërve» ka qenë jo vetëm e rëndësishme, por edhe e pavarur.
Ndonëse autorët e lashtë nuk na japin asnjë të dhënë lidhur me ekzistencën e organit të këshillit të pleqve, të cilët do ta kufizonin pushtetin e mbretit, ose do t’i miratonin vendimet e tij, prapëseprapë këta «miq të mbretërve» kanë mundur të jenë anëtarë të këtij këshilli mbretëror, siç ka qenë rasti në shtetet helenistike54. Këta miq të mbretit funksionojnë edhe në kohën e Gencit (180-168 p.e.s.) e shërbejnë dhe në punët e diplomacisë.
Por nga vetë fakti se pranë mbretërve kanë ekzistuar edhe një sërë strukturash të tjera politike, për të cilat është folur, shihet qartë se pushteti politik i mbretërve ilirë jo vetëm që ka qenë i kufizuar, por edhe struktura e pushtetit të tyre të brendshëm ka qenë rregulluar në sistemin federativ. Në një përfundim të tillë mund të arrihet lehtë, nëse analizohet teksti i diktatit L. Anicit, lëshuar në Shkodër në vitin 168 p.e.s. Në të, në mes tjerash, lexojmë: «Atëherë Anici, pasi pushtoi Epirin dhe vendosi ushtrinë nëpër qytete të rëndësishme për të dimëruar, u kthye në Shkodër, në Ilirik, ku kishin arritur nga Roma pesë delegatë dhe, pasi ishin thirrur nga të gjitha provincat të parët, mbajti me ta kuvendin. Këtu nga tribuna shpalli se senati romak dhe populli romak vendosi që ilirët të jenë të lirë dhe se trupa do të tërhiqen nga të gjitha qytetet, fortifikatat dhe kështjellat dhe që isejasit, taulantët, pirustët dhe daorsët, si edhe banorët e Rizonit dhe të Ulqinit, jo vetëm të jenë të lirë por edhe të lirohen nga pagesat e të gjitha tagrave. Pastaj e ndau Ilirikun në tri rajone: njëri është ai për të cilin kemi folur më lart, i dyti ka përfshirë të gjithë labeatët, kurse i treti (i ka përfshirë) agravonitasit, banorët e Rizonit dhe ulqinakët me fqinjët e tyre. Vetë fakti i ekzistencës nga një anë i dualizmit në pushtet, dhe nga ana tjetër prania e dinastëve dhe të «principum gentis» tregon qartë se kemi të bëjmë me një unitet shtetëror formal, të cilin e karakterizonin antagonizmat, luftat për pushtet dhe vrasjet. Kjo pa dyshim reflektohej në të gjitha përmasat pikërisht në kohën kur Genci orvatej të sundonte në mënyrë absolute mbi shtetasit e vet, siç mund të shihet edhe nga vetë titullatura e tij «Gentius rex Illyriorum», respektivisht «Genthio ton Illyrion basilea». Kjo titullaturë tregon se mbreti në sajë të kompetencave speciale ka mundur të vendosë vetë. Pranë tij ishin edhe anëtarët e familjes62 «miqtë», me ndihmën e të cilëve kishte mbytur edhe të vëllanë, Platorin, që t’i mirrte pushtetin.
Njëra nga pasojat e sundimit të tij absolutist ishte edhe tradhtia e bashkësunduesve dhe e dinastëve të tij në kohën më kritike të sundimit të tij, d.m.th. në kohën e konfliktit me romakët. Marrëdhënie të tilla të paqëndrueshme midis mbretit dhe dinastëve, të cilët faktikisht kanë mundur të ndërrohen65, nga një anë, dhe në mes mbretit dhe «principes gentium» nga ana tjetër, i kanë përshkuar strukturat politike gjatë tërë kohës së luftërave iliro-romake66. Në realitet, një antagonizëm në mes pushtetit qendror dhe vendbanimeve të vogla fisnore, ku të gjithë anëtarët e një mesi njihnin njëri-tjetrin dhe të cilët kanë pasur interes të përbashkët, ka qenë karakteristikë e përgjithshme e periudhës së sundimit të shteteve helenistike. Romakët, të cilët ishin pragmatikë në politikën e jashtme, e kanë shfrytëzuar këtë gjendje me mençuri68. Kështu, për shembull, disa nga dinastët ata i shpallnin për mbretër, kurse të tjerët i përkrahnin në pushtet, duke e forcuar kështu pozitën e tyre politike. Këtu kemi të bëjmë me sunduesit e qyteteve autonome, të cilët quhen edhe polydinastai69, dhe me përfaqësuesit e aristokracisë fisnore, të ashtuquajturit principes gentis, të cilët i kanë ruajtur pozitat e veta sidomos në aktivitetin ekonomik, në prerjen e monedhave dhe në jetën politike. Me fjalë të tjera, qytetet së bashku me rrethinën e tyre dhe bashkësitë fisnore, në sajë të pavarësisë së tyre ekonomike, e cila shprehej, siç u tha, edhe në prerjen e monedhave, si në Bylis dhe Scodra ashtu edhe te labeatët71 e daorsët, bëhen qendra politike që ishin karakteristike jo vetëm për tërë rajonin, por edhe gjatë tërë kohës së historisë së tyre. Një situatë e tillë vazhdon edhe gjatë sundimit romak, i cili nuk ndryshoi asgjë në format e strukturave politike të Ilirëve, vetëm se pas disfatës katastrofale që pësoi Genci, mbreti i fundit i ilirëve, dhe, siç shihet qartë nga vetë diktati i Scodres, ata e ndanë tokën e ilirëve në tri krahina apo tërësi administrative: «Inde in tres partes Illyricum divisit». Edhe pse këtu është fjala vetëm për trevën e shtetit të ardianëve, prapëseprapë, siç u tha, struktura politike e fiseve ilire, marrë në tërësi, nuk u asgjësua. Të njëjtat struktura vazhduan të funksionojnë edhe në brendi të Gadishullit Ballkanik. Kjo tregon se romakët jo vetëm që nuk kanë shkuar kah asgjësimi dhe shkatërrimi i gjendjes politike me të cilën u ballafaquan, por janë orvatur që t’u përshtaten strukturave politike ekzistuese. Me fjalë të tjera, ata i njohin dhe i përqafojnë strukturat politike, shoqërore dhe ekonomike vendase. Madje edhe me rastin e themelimit të municipeve, popullsia vendase, jo vetëm që është dominuese, por edhe, siç thotë me të drejtë M. Garashanini: «pjesa më e madhe as që është romanizuar, respektivisht ka fituar të drejtën qytetare romake, madje edhe atëherë kur në vetëqeverisjen e qytetit ka vendin udhëheqës»75. Elementi i princepsit, përfaqësues i shquar fisnor, i njohur që në kohën e Gencit, madje edhe përpara, dëshmohet edhe në materialin epigrafik të periudhës romake. Kështu, p.sh., në Rjeçane, në territorin e dokleatëve, janë zbuluar dy mbishkrime në të cilat përmendet princeps, i pari i bashkësisë së dokleatëve, njëfarë: Agirro Epicadi f (ilio), principi k (astelli) Salthus76, kurse tjetri, po ashtu në Rjeçane, në të cilin përmendet: Caius Epicadi f (ilius) princeps civitatis Doclatium77. Të dhëna të tilla, që flasin për ekzistencën e princepsve në trevën e gjerë ilire, madje edhe në Gadishullin Ballkanik në përgjithësi, janë dëshmuar mjaft. Si shembuj po përmendim vetëm disa: në fshatin Breza, në verilindje të Sarajevës, përmendet njëfarë: Valens Varron (is) f (ilius) princeps Desitiati (um)78, pastaj te skordiskët, fis iliro-kelt79 te Slankameni /Acumincum/: F. Flavius Proculus pr (inceps) praeft (ectus) Scord (iscorum)80 etj. Të gjitha këto të dhëna flasin për ruajtjen e rendit fisnor te ilirët edhe pas pushtimit të vendit të tyre nga romakët. Treva e këtyre princepseve, apo praefecti, siç quhen ndryshe, paraqet një njësi, bashkësi, të njohur me emrin civitas, territori i të cilit është ruajtur — respektuar së bashku me qendrën e tij të rëndësishme. Për një respekt të tillë ndaj këtij territori kemi dëshmi edhe te autorët e lashtë. Kështu, Tit Livi, duke folur për Scodren, ndër të tjera, thotë: «Scodra në krahinën e labeatëve, një qytet më i fortifikuar ku tepër vështirë mund të shkelet»81. Në përgjithësi mendohet se romakët në fillim ushtrimin e detyrës së princepsit, ose të prefektit ua kanë besuar të huajve, por më vonë, rëndomtë këtë detyrë e kanë ushtruar vendasit që kanë gëzuar ius municipiale.
Me interes është të ceket se këto bashkësi të popullsisë vendase, të njohura si civitates, përbëheshin edhe prej njësive administrative politike më të vogla, që quheshin decurio, për të cilat na njofton edhe Plini Plak «Viribus descriptis in decurias»82. Për këto dukuri na njofton edhe materiali epigrafik anembanë trevës ilire. Mendimi i përgjithshëm është se këto decuriae janë vetëm «interpretatio romana» të rendit administrativ fisnor, pikërisht ashtu siç kanë bërë edhe me kultet e vendasve dhe me dukuritë e tjera shpirtërore. Sipas K. Paçit83, anëtarët e dekurive ishin farefis dhe të një gjinie. Për këtë konstatim K. Paçi bazohet në mendimin e J. G. v. Hahnit84, i cili shprehimisht thotë se institucioni i gjinisë, apo i fare-fisnisë te shqiptarët është njëri nga më të lashtët, kurse sipas disa të tjerëve85 dekuritë janë vëllezëri të vogla dhe se pesë deri gjashtë dekuri formonin një katoikia86. Si duket këto kaioiki i përgjigjen nocionit të oppidum-it, siç mund të shihet qartë nga përkthimi latin i veprës së Strabonit, si edhe nga letra e P. Vatinit, dërguar Ciceronit në vitin 45 p.e.s., ku në mes ië tjerash thuhet: «Viginti sunt oppida Dalmatarum antiue quae sibi ipsi asciverunt, amplius sexagint»87. S’do mend se këto dekurie janë një dëshmi e pakontestueshme që flasin për ekzistencën e organizimit politik fisnor te ilirët gjatë tërë kohës së historisë së tyre të shkruar, dhe ky organizim ka vazhduar të funksionojë edhe gjatë sundimit romak të vendit të tyre. Në krye të këtyre civitates gjendeshin praefecti, të cilët njëherit ishin edhe (siç mund të shihet nga mbishkrimet) krerë civilë dhe ushtarakë. Këta prefektë janë dëshmuar në tërë trevën e Gadishullit Ballkanik.
Siç mësojmë nga Plini Plak89, Illyricum-i ka qenë i ndarë në tri konvente, të cilat faktikisht janë krahinat më të mëdha juridiko-administrative me qendra në Scardona, Salona dhe Narona. Kurse me krijimin e provincës së Maqedonisë90, pjesa e trevës ilire në jug të Lissusit hyn në pjesën administrative të kësaj province, madje treva e dardanëve bëhet pjesë përbërëse e provincës Moesia Superior91 deri në vitin 297 të e.s. kur edhe për herë të parë Dardania përmendet si njësi juridike më vete. Këto njësi juridiko-administrative përbëheshin prej numrit të madh të dekurive. Në kuadrin e këtij sistemi politik dhe të strukturave të tij ekzistojnë edhe concilium-et, detyra e të cilëve ishte në fakt që të kontrollojnë administratën shtetërore lidhur me lutje, ankesa dhe vendime të caktuara92. Në brendi të Gadishullit Ballkanik, konkretisht në Dardani, edhe në kohën e kulmit të sundimit romak, janë ruajtur njësi thjesht të karakterit klanor-fisnor, të cilat si grupe të mbyllura gjinore formonin vendbanime të caktuara. Për grupe të tilla gjinore, karakteristike edhe për strukturat shoqërore të arijasit, të cilat në «Rigvedat» përmenden si viç i cili i përgjigjet fjalës latine «vicus», dmth. «bashkësia fshatare»93 në Dardani na dëshmon materiali epografik, si p.sh. miles ex Dardania ex vico Tito94, Aurelius Moca natus in Dardania vico Zatidis95, miles ex vico Perdica96, vicus Clavadinus97. Mund të thuhet lirisht se struktura të tilla politiko-administrative kanë vazhduar të funksionojnë gjer në shekullin V e.s. Dihet se pas reformave të mëdha administrative, të nisura që në kohën e Dioklecianit dhe të intensifikuara gjatë sundimit të Konstantinit të Madh, Iliriku përbëhej prej 14 provincave. Nëntë prej tyre, të cilat ishin të rendit të dytë, administroheshin prej praeses-ve, kurse pesë të tjerat, të cilat për Perandorinë romake kishin rëndësi të madhe, administroheshin prej konsujve, prokonsujve, respektivisht korektorëve98. Kri za ekonomike e kishte kapluar edhe Ilirikun. Kjo ishte dukuri e përhershme e kësaj kohe si pasojë e një gjendje jo të sigurt, nga një anë për shkak të dyndjeve të pandërprera të barbarëve në këto treva dhe, nga ana tjetër, për shkak të çpopullimit të këtyre trevave, si dhe për shkak të kryengritjeve të shpeshta, që ishin shprehje e qartë e një gjendjeje të rëndë ekonomike që kishte mbërthyer këtë trevë. Gjithë këto elemente kanë ndikuar që Iliriku të mos e gëzojë më atë rëndësi që kishte prej shekullit të I-III e.s. për Perandorinë. Prandaj në Ilirik tani administronin prases-ët. Në kuadër të njësisë administrativo-politike të Ilirikut tani përfshiheshin: Thesalia, Epiri i Vjetër dhe i Ri, Dakia Mediterranea, Mesia I, Dardania, Praevalis dhe Macedonia Salutaris99. Ndryshe nga konsujt dhe prokonsujt ose korektorët, që zgjidheshin prej qarqeve të senatorëve, këta praesesë, gjegjësisht hegemonoi tani zgjidheshin prej strukturave të kalorësve
Zef Mirdita, Studime Dardane, "8 Nëntori", Tiranë 1981,
Zef Mirdita, Studime Dardane, "8 Nëntori", Tiranë 1981,
HERODOTI
Herodoti, i quajtur babai i historisë, lindi në Hilakarnas rreth vitit 484 dhe vdiq nga viti 425. Nga viti 455-452 fillon një udhëtim të gjatë nëpër vendet e Evropës, Azisë dhe Afrikës. Midis të tjerave viziton krahina të ndryshme të Gadishullit Ballkanik si Ilirinë, Thrakinë e Maqedoninë.
Për një kohë Herodoti qëndroi në Athinë ku u afrua me rrethin e Perikliut. Këtu ai, me sa duket, vendosi të shkruajë dhe veprën e tij të madhe të quajtur "Historia" në 9 libra, ku përshkruan luftën greko-persiane në të gjitha fazat e saja deri në vitin 479 para e. sonë.
Herodoti në këtë vepër, e cila dallohet për një diapason të gjerë mendimi, për mjeshtëri e deri diku edhe për objektivizëm në paraqitjen e ngjarjeve, jep përveç historisë së grekëve dhe persëve edhe ngjarje nga historia e atyre popujve, me të cilët ata kishin marrëdhënie. Vepra e tij përmban edhe të dhëna me rëndësi gjeografike e etnografike. Duke folur për historinë e popujve të ndryshëm ai përshkruan kushtet natyrore të vendeve të tyre, besimet, zakonet, banesat, veshjen, armatimin e tyre, monumentet e artit, legjendat, mitet etj.
Herodoti për të parën herë dha një vepër të përgjithshme historike të mbështetur mbi një kritikë historike, megjithëse të sipërfaqshme. Historia e Herodotit është një burim shumë i rëndësishëm historik dhe disa nga faktet e përshkruara prej tij kanë gjetur vërtetimin e tyre edhe nga të dhënat arkeologjike.
Në veprën e Herodotit ne gjejmë të dhëna shumë të rëndësishme për pellazgët. Përveç kësaj ky është i pari autor që zë në gojë emrin e ilirëve. Janë interesante në veprën e tij edhe njoftimet për pushtimin e paionëve nga Megabazi, mbi mënyrën e jetesës dhe disa zakone të tyre, si edhe për tokat e kullotat e Apollonisë.
Përkthimi është mbështetur në botimin: Herodoti Historiarum libri IX edidit Henr. Rudolph. Dietsch.
HERODOTI
HISTORIAE
(Historitë)
LIBRI I
Me/jonët u përzien dhe kadmët, dryopët, fokidasit e çliruar nga taksat, molosët dhe arkadasit pellazgë dhe dorët, epidaurasit si edhe shumë fise të tjera. Çfarë gjuhe flitnin atëherë pellazgët është një çështje, për të cilën nuk mund të them asgjë. Vetëm nëqoftëse mund të mësojmë, ndoshta, ndonjë mendim nga pellazgët e ditëve tona, nga ata që janë akoma sot në Kreston * sipër tyrsenëve, të cilët, dikur fqinjë të dorëve të sotëm, banonin në tokën e quajtur tani Thesali, nëqoftëse këtyre pelazgëve u shtohen ata që kanë themeluar Plakienë dhe Skylakenë në Helespont dhe që kanë banuar dikur me athinasit, dhe banorët e qyteteve të tjera pellazge, emri i të cilavet është ndryshuar, del se pellazgët kanë pasë gjuhë barbare. Pra nëqoftëse e tillë ishte gjuha e pellazgëve del se popullsia e Atikës, pellazge me prejardhje, harroi të folmen e saj, duke u kthyer në helenë, prej të cilëve mësoi edhe gjuhën; pasi e folmja e krestonasve dhe e plakieasve, që është e njejtë, nuk ka asgjë të përbashkët me atë të fqinjëve të tyre, provë e qartë se këto dy fise pellazge ruajnë akoma në ditët tona gjuhën që sollën në këtë vend atëherë, kur u vendosën atje.
Përsa i përket gjuhës helene ajo ka qenë përdorur prej tyre qysh në fillim, së paku kështu më duket. Pasi u ndanë nga pellazgët, ata në krye qenë të dobët, por duke u nisur nga një pakicë e ikur helenët u shtuan deri sa u bënë një popullsi e madhe, sidomos që nga koha kur shumë fise të tjera barbare u bashkuan me ta; më duket se e kam treguar qartë se pellazgët, të cilët nuk ishin veçse një popull barbar, përkundrazi nuk u shtuan kurrë.
Libri II
Pellazgët kishin zakon t'u flijonin perëndive çdo gjë, sikurse e mësova në Dodonë, dhe ato nuk kishin për ta ndonjë emër, pasi nuk i ka dëgjuar njeri t'i thërrisnin me emra. Ata i thirrnin në përgjithësi si perëndi, për arësye se pasi kishin vënë të gjitha gjërat në rregull, mbanin ligjet e gjithësisë. Ata arritën t'i njohin emrat e perëndive vetëm tepër vonë, kur i sollën nga Egjypti, (por emrin e Dionisit e mësuan, pasi mësuan emrat e perëndive të tjerë). Më vonë ata vajtën për t'u këshilluar për këto emra tek orakulli I Dodonës (ky orakull njihet sim ë i lashti i Helladës, dhe ishte atëherë i vetmi në këtë vend). Pellazgët kur pyetën orakullin e Dodonës në se mund t’i merrnin këto emra që vinin nga barbarë, qi u përgjegj se mundnin. Që prej kësaj kohe i kanë përdorë në flijimet e tyre dhe më pas helenët I morën këto emra nga pellazgët.
LIBRI IV
Istri është lumi më i madh nga gjithë ata që ne njohim. Ai rrjedh njësoj gjithmonë si në verë ashtu edhe në dimër; se duke filluar prej perëndimit dhe duke kaluar në Skythi bëhet i madh mbasi tek ai derdhen shumë lumenj të tjerë. Ata /lumenj që e bëjnë atë të madh janë pesë që kalojnë nga toka e Skythisë; ai që skythët e quajnë Porat, këtë helenët e quajnë Pyret, tjetri është Tiaranti, pastaj Arari, Napari dhe Ortesi. I pari është më i madhi nga tërë lumenjt dhe duke rrjedhur drejt lindjes bashkohet me ujrat e Istrit, kurse i dyti Tiaranti është i vogël dhe për më tepër rrjedh drejt perëndimit, ndërsa Arari, Napari dhe Ortesi duke kaluar ndërmjet këtyre të dyve derdhen në Istër. Këta lumenj skythas prej kohësh shtojnë ujrat e Istrit, kurse nga Agathyrsa buron lumi Mar, i cili derdhet në Ister. Nga majat e Hemit tre lumenj të mëdhenj rrjedhin në drejtim të veriut dhe derdhen në Ister, këta janë Atlas, Auras dhe Tibisi. Kurse përmes Thrakisë dhe krobyrëve thrakë rrjedhin Athri, Noe dhe Artani, të cilët derdhen në Ister. Prej Paionisë dhe malit Rodop, lumi Ski duke kaluar përmes Hemit derdhet në Ister, kurse nga toka e ilirëve, duke rrjedhur në drejtim të veriut, lumi Angri mbasi futet në fushën e tribalëve derdhet në lumin Brong, kurse Brongu në Ister.
LIBRI V
Ata që u pushtuan në Evropë prej persëve, në kohën e Darit sundoheshin nga Megabazi; ky shkatërroi së pari perinthasit që banonin rreth Helespontit, mbasi këta nuk pranonin t'i nënshtroheshin Darit. Ata edhe më përpara ishin trajtuar keq prej paionëve. Paionët që banonin rreth Strymonit morën njoftimnga orakulli i Hyut që të sulmonin perinthasit pasi të jenë të rreshtuar të dy palët dhe të vepronin, nëqoftëse perinthasit do t'i thërrisnin me emër, nëqoftëse jo të rrinin të qetë. Paionët i zbatuan këto. Meqenëse perinthasit ishin rreshtuar në afërsi të qytetit, këtu u bë ndërmjet tyre një dyluftim në tri mënyra; u ndeshën burrë me burrë, kalë me kalë, qen me qen. Perinthasit fituan dy dyluftime dhe për këtë të gëzuar kënduan paianin. Paionët e morën këtë si shenjë të orakullit, tani meqenëse orakulli ishte plotësuar, për ne detyra jonë është zbatimi i tij. Kështu thanë paionët dhe sulmuan perinthasit që këndonin; shumë prej tyre i kapën, kurse një pjesë i zhdukën.
Një ngjarje në të cilën qe dëshmitar Dari, bëri të lindë te ky mbret dëshira për të urdhëruar Megabazin që t'i shpërnguli paionët e Evropës në Azi. Pirgesi e Mantyesi, të dy paionë, donin të bëheshin tiranë të paionëve. Menjëherë pasi Dari u kthye në Azi, ata shkuan në Sardë me motrën e tyre që ishte e bukur dhe me trup të derdhur; dhe duke gjetur rastin kur ky mbret qendronte në lagjet e jashtme të lydëve, ata e zbukuruan sa mundën më shumë dhe e dërguan për të mbushur ujë. Ajo mbante një shtamë në kokë, tërhiqte një kalë për kapistalli, të cilin e kishte lidhur pas krahut dhe tirrte li. Darit, kur e pa këtë që po kalonte, i tërhoqi vëmendjen pasi ato që bënte ajo nuk i kishin zakon gratë e Persisë, Lybisë, ashtu edhe të pjesës tjetër të Azisë. Për këtë arsye, kur e pa urdhëroi disa nga rojet e tij ta ndiqnin dhe të shikonin çdo të bënte me kalin e saj. Ata e ndoqën, ajo shkoi në lum, i dha të pijë kalit ujë dhe pasi e mbushi shtamën e saj, u kthye po nga ajo rrugë me shtamë në kokë, me kapistallin e kalit të Iidhur pas krahut dhe duke dredhur boshtin.
Dari i habitur nga të thënat e rojeve të tij, dhe nga ajo që kishte parë vetë kërkoi që ta sillnin tek ai. Kur ajo erdhi para Darit, vëllezërit e saj që po i vërenin të gjitha këto nga një vend i afërt u paraqitën edhe ata. Kur Dari i pyeti mbi vendin e tyre, të rinjtë iu përgjegjën se ishin paionë dhe se ajo ishte e motra e tyre. Mbreti i pyeti përsëri pse kishin ardhur në Sardë, çfarë njerëzish ishin paionët dhe në cilin vend të tokës banonin. Ata i thanë se kishin ardhur për t'i shërbyer atij, se Paionia me qytetet e saj gjendej në brigjet e Strymonit dhe se ky lum nuk ishte shumë larg Helespontit, se ishin me prejardhje teukrase dhe koloni e trojanëve. Kjo qe përgjegja për çdo njerën prej pyetjeve të tij. Ai donte të dinte akoma nëse gratë e këtij vendi ishin të gjitha kështu punëtore si motra e tyre. Ata pohuan pa e peshuar. E gjithë kjo punë, në fakt, nuk kishte qëllim tjetër veçse të sillte këtë përgjigje.
Atëherë Dari i shkroi Megabazit, të cilin e kishte lënë në Thraki, si komandant të një pjese të ushtrisë së tij, që t'i shpërngulte paionët nga tokat e tyre dhe t'i sillte tek ai së bashku me gratë e fëmijët. Menjëherë një lajmëtar kalorës arriti në Helespont dhe pasi e kaloi atë ia dha letrën Megabazit, i cili pasi e lexoi, zgjodhi dhe mori njerëz nga Thrakia për t'i treguar rrugën dhe marshoi me ushtrinë e tij kundër Paionisë. Paionët, si morën vesh se persët po marshonin kundër tyre, u përgatitën që t'I zbrapnin dhe shkuan me të gjitha forcat e tyre në brigjet e detit, duke menduar se andej do të sulmoheshin. Por Megabazi, kur mori vesh se ata ruanin shtigjet nga ana e detit, kaloi me ndërmjetësinë e atyre që i tregonin rrugën nëpër vise të larta dhe duke i sulmuar qytetet e tyre, papritmas dhe para se ata të kujtoheshin, i pushtoi me lehtësi të madhe aq sa nuk u gjend asnjeri për t'i mbrojtur. Paionët kur mësuan se qytetet e tyre ishin në duart e armikut u shpërndanë dhe duke u kthyer në tokat e tyre iu dorëzuan persëve. Kështu një pjesë e paionëve, d.m.th. siriopaionët, paioplajt dhe ata që zinin atë pjesë të vendit që arrin deri te liqeni i Prasias u dëbuan nga banimet e tyre dhe u dërguan në Azi.
Paionët e rretheve të malit Pangajon (dhe doberët, agrianët, odomantët) dhe paionët e liqenit të Prasias, Megabazi nuk i nënshtroi dot. Shtëpitë e tyre janë ndërtuar në këtë mënyrë: Në mes të liqenit, mbi trarë të vënë kryq, janë vendosur shtroje dërrasash.
Ato lidhen me tokën me anën e një ure. Trarët, mbi të cilët qendrojnë shtrojet në kohë të vjetra i vendosnin bashkarisht të gjithë banorët. Më vonë i vendosnin kështu: Secili nga ata që martohej sillte për çdo grua nga tre trarë nga mali që quhej Orbel dhe I vendoste aty; çdo burrë martohej me shumë gra. Atje rronin në këtë mënyrë: Secili mbi këto shtroje kishte një kasolle në të cilën banonte, dhe kishte një qe peng të lidhur mirë, i cili të çonte poshtë në liqen. Fëmijët e vegjël i lidhnin për këmbe me litarë nga frika se mos binin poshtë në liqen. Kuajt dhe bagëtitë e tyre i ushqenin me peshk. Ky peshk kapet me shumicë aq të madhe sa që, nëqoftëse ndonjëri e hap qepengun, lëshon me litar koshin e zbrazët dhe pas pak e tërheq, koshi mbushet plot me peshq.
Ka dy lloj peshqish: njërin e quajnë paprak, tjetrin tilon. Dhe kështu, paionët e nënshtruar u drejtuan për në Azi. Pas nënshtrimit të tyre, Megabazi dërgoi në Maqedoni si delegatë shtatë persë, të cilët sipas tij, ishin më të sprovuarit në ushtri. Ata u dërguan tek Amynta që t'i kërkojnë tokë dhe ujë për mbretin Dar. Rruga nga liqeni Prasia deri në Maqedoni është shumë e shkurtër. Së pari pranë liqenit gjendet miniera, nga e cila në një kohë më të vonë Aleksandri nxirrte nga një talent argjend në ditë; pas minierës vjen mali i quajtur Dysoron; pasi kalohet ky mal arrihet në Maqedoni.
Në trekëmbëshin e tretë, në vargje gjashtërrokëshe, lexohet: "Mbreti Laodam ia ka kushtuar këtë trekëmbësh Apollonit, i cili qëllon gjithnjë shenjë, që të stolisë tempullin e tij)". Në kohën e këtij Laodamit që ishte i biri i Eteoklit, kadmejt, të dëbuar nga argasit, u strehuan tek enkelejt...
Aristagora që të fyente mbretin Dar, dërgoi në Frygi një njeri tek paionët, të cilët Megabazi i kishte sjellë nga Strymoni si rob dhe banonin atëherë në një fshat të Frygisë. Kur i dërguari arriti tek ata u tha këto fjalë: "Burra paionë, më dërgoi Aristagora, tiran i Miletit, që të ju propozoj shpëtimin, nëqoftëse dëshironi të bindeni.
Tani e gjithë Jonia ngriti krye kundra mbretit dhe ju keni mundësi të shpëtoni dhe të ktheheni në vendlindjen tuaj. Ju vetë do të kujdeseni që të arrini deri në buzë të detit, dhe andej e tutje do të kujdesemi ne për ju". Pasi dëgjuan këtë, pajonët e pranuan me gëzim, morën fëmijët dhe gratë e tyre dhe u drejtuan nga deti, kurse disa prej tyre mbetën meqenëse kishin frikë. Si arritën në det kaluan prej andej në ishullin Hio, dhe mbasi ishin vendosur këtu në gjurmë të tyre u nis për t'i ndjekur një kalori e madhe persiane. Meqenëse nuk i arritën, lajmëruan në Hio që paionët të ktheheshin mbrapsht. Paionët nuk ju nënshtruan dhe banorët e ishullit Hio i shpunë nga Hio në Lesbo, kurse lesbasit i dërguan në Dorrisk. Prej aty arritën në këmbë në Paioni.
LIBRI VI
Smindyridi, i biri i Hipokratit, erdhi nga Italia. Ishte nga Sybarisi, një qytet atëherë shumë i lulëzuar, dhe kishte sjell me vete sende shumë luksoze. Erdhi po ashtu edhe Damasi nga Siria që ishte i biri i Amyrit, i quajtur i Urti. Këta erdhën nga Italia. Amfinesti epidamnas, i biri i Epistrofit, erdhi nga gjiu i Jonit. Ja se si Miltiadi, i biri i Kimonit, ishte bërë zot i ishullit të Lemnit. Athinasit dëbuan më parë pellazgët nga Atika. A patën të drejtë apo kryen me këtë një padrejtësi, nuk kam ndërmend ta përcaktoj; mjafton ajo çka thuhet. Hekateu, i biri i Hegesandrit, tregon në historitë e tij se kjo qe e padrejt. Athinasit, thotë ai, duke parë se toka, që ata u kishin lëshuar pellazgëve në këmbët e malit Hymet, si shpërblim për ndërtimin e murit që rrethon akropolin, ishte e punuar mirë, megjithëse më parë kishte qenë e keqe dhe e pavlefshme, i dëbuan ata, pa asnjë shkak vetëm e vetëm prej lakmisë e dëshirës për t'a marrë tokën përsëri. Por athinasit thanë se e bënë me të drejtë.
Pellazgët, thonë ata, duke banuar në rrëzën e malit Hymet, sulmonin tokat e tyre dhe i fyenin vajzat e reja të athinasve, të cilat venin për ditë për të marrë ujë në burimin e quajtur Eneakruno, pasi atëherë nuk kishte fare skllevër në Athinë dhe as në pjesën tjetër të Helladës. Sa herë që këto vajza të reja vinin tek burimi, pellazgët i përdhunonin në mënyrë më fyese dhe më të padenjë, dhe të pakënaqur nga ato që bënin në fund u përgatitën për t'i sulmuar dhe kur po e bënin këtë ata u zunë.
Athinasit shtojnë se qenë treguar kaq zemërgjërë sa që duke i pasur në dorë mund t'I vrisnin, por nuk e bënë këtë dhe u mjaftuan, duke i urdhëruar të largoheshin nga vendi. Pellazgët të detyruar të braktisnin Atikën, u shpëmdanë në vende të ndryshme dhe një pjesë prej tyre shkoi në Lemn. Ky tregim është i athinasve, i pari i përket Hekateut.
Pellazgët që u ngulën atëherë në Lemn vendosën të hakmerren kundër athinasve. Pasi dinin shumë mirë ditët e festave të tyre, ata ndërtuan anije me pesëdhjetë lopata dhe pasi zunë pritë grabitën gratë athinase që kremtonin festën e Artemisit, në Brauron. Pastaj hapën velat dhe i sollën në Lemn ku u martuan me to. Ato patën shumë fëmijë, të cilëve u mësuan gjuhën dhe zakonet e Athinës. Këta fëmijë, për këto arsye, nuk donin të kishin asnjë marrëdhënie me fëmijët e grave pellazge; dhe nëqoftëse ndonjeri prej tyre goditej, të gjithë i vinin në ndihmë dhe mbronin njëri-tjetrin. Ata kishin vendosur të ushtronin forcën e tyre mbi të gjithë fëmijët e vendit dhe ishin shumë më të fortë. Guximi dhe bashkimi i këtyre fëmijëve i bënë pellazgët të mendonin seriozisht. Si, thoshin ata në kulmin e hidhërimit, nëqoftëse sot ata janë gati t'i japin ndihmë njëri-tjetrit kundër fëmijëve të grave që i kemi marrë të virgjëra, nëqoftëse përpiqen që tani t'i mbizotërojnë ata, çka nuk do të bëjnë kur të kenë arritur moshën madhore. Ata morën vendimin t'i vrisnin të gjithë fëmijët që kishin pasur me gratë atikase, gjë që e bënë dhe në të njëjtën kohë masakruan edhe mëmat e tyre. Pas kësaj vepre dhe si kujtim të krimit të grave të Lemnit, të cilat dikur i kishin mbytur të gjitha në një natë burrat e tyre, bashkë me mbretin e tyre Thoas, u bë zakon që në Helladë të quhen të gjitha veprat kriminale vepra si ato të Lemnit.
Pasi pellazgët vranë gratë e grabitura dhe fëmijët që kishin pasur me to, toka nuk u prodhonte më dhe gratë e bagëtia nuk u pillnin. Të dëshpëruar nga uria dhe nga që gratë e tyre nuk lindnin, ata dërguan në Delf për t'iu lutur Hyut që t'i shpëtonte nga të këqiat. Pythia i urdhëroi që të pranonin atë dënim që do t'a gjenin të drejtë athinasit. Pellazgët shkuan në Athinë dhe premtuan se ishin gati të vuanin dënimin që do t'u jepnin për të larë krimin e tyre...
LIBRI VII
Helenët e Thrakisë dhe të ishujve pranë saj kishin njëqind e njëzet anije; në këto anije kishte njëzet e katër mijë burra; në këmbësori kishte thrakë paionë, eordë, botiaj etj...)
LIBRI VIII
Të gjithë këta u gjetën në Salaminë ata banojnë këtej thesprotëve e Aheronit. Thesprotët janë fqinjë të ambrakasve e leukadasve, që erdhën në këtë luftë nga skajet kufitare... Perdika, i biri i shtatë i këtij Aleksandrit, është ai që ndërtoi në këtë mënyrë shtetin e maqedonëve. Prej Argo shkuan tek ilirët tre vëllezër pinjollë të Temenit: Gauani, Aeropi dhe Perdika; dhe duke ikur nga ilirët u vendosën në Maqedoninë e sipërme në qytetin Lebae. Këtu ata shërbenin me rrogë te mbreti, njeri duke kullotur kuajt, tjetri gjedhët, kurse i vogli prej tyre Perdika qingjat.
LIBRI IX
Unë e di se kjo thënie e orakullit, të cilin Mardoni kujtonte se ishte për persët, nuk I përkiste atyre, por ilirëve dhe ushtrisë së enhelejve). Helenët të nesërmen u morën me flijime që jepnin shenja të mira, duke pasur si fallxhor Deifonin, të birin e Evenit, burrë nga Apollonia, por nga Apollonia që ndodhet buzë detit Jon; babajt të këtij i pat ndodhur kjo:
Në këtë Apolloni ka dele, të cilat i ianë kushtuar Diellit; këto dele ditën kulosin pranë lumit që buron nga mali Lakmon dhe që kalon përmes tokës së Apollonisë dhe derdhet në det afër limanit të Orikut; natën i ruajnë burra të zgjedhur, qytetarë nga më të shquarit si nga pikëpamja e pasurisë ashtu edhe e fisit; secili nga këta i ruan një vit të tërë. Me të vërtetë apolloniatët i çmojnë shumë këto dele për arsye të një thënie që kanë marrë nga orakulli dhe i mbajnë në një shpellë larg qytetit.
Në atë kohë, pra, Eveni që zumë në gojë më sipër, ishte zgjedhur për të ruajtur delet; ndodhi që njëherë kur gjatë kohës rojes e zuri gjumi, erdhën në shpellë disa ujqër dhe shqyen afro gjashtëdhjet dele. Kur Eveni e kuptoi këtë heshti dhe nuk i tregoi askujt mbasi mendonte t'i vinte në vend duke blerë të tjera. Megjithëkëtë apolloniatëvet nuk u shpëtoi kjo ngjaije dhe, me ta marrë vesh, e nxorën Evenin në gjyq dhe e dënuan me verbim, sepse kishte fjetur gjatë kohës që duhet të ruante delet. Por menjëherë, pasi e verbuan Evenin, as delet nuk pillnin, as toka nuk jepte më fryt. Prandaj ata dërguan njerëz në orakullin e Dodonës, dhe në atë të Delfit për të marrë përgjigje, duke pyetur orakujt se cili ishte shkaku i kësaj fatkeqësie; dhe këta u përgjigjen se e kishin verbuar Evenin rojtësin e deleve të shenjta pa të drejtë; sepse vetë ata) i kishin dërguar ujqërit dhe se do të hakmerreshin për të, përderisa apolloniatët të dënoheshin për ato që bënë, ashtu si do të donte dhe ta quante të drejtë Eveni; dhe si të bëheshin këto, ata duhet t'i jepnin Evenit një shpërblim të tillë, për të cilin shumë njerëz do ta quanin të lumtur.
Kjo pra, ka qenë përgjigja që u dhanë atyre orakujt, kurse apolloniatët e mbajtën te fshehtë ketë përgjigje dhe ngarkuan disa qytetarë për ta zbatuar. Këta vepruan kështu: Një ditë, kur Eveni po rrinte ulur në një fron erdhën dhe i ndejtën pranë, duke hapur bisedë me të për çështje të ndryshme; më në fund i shfaqën hidhërimin për të keqen që i ngjau dhe e pyetën çfarë dënimi do t'i pëlqente në rast se apoiionianët do të dëshironin ta pranonin dënimin për të këqiat që i kishin bërë. Eveni, meqenëse nuk e dinte përgjigjen e orakujvet, zgjodhi dënimin e mëposhtëm duke thënë: Sikur t'i jepnin disa ara - dhe tregoi me emër dy arat e atyre qytetarëve që i dinte se ishin nga më të mirat në Apolloni - dhe një shtëpi pranë tyre, atë që ai e dinte se ishte më e mira nga gjithë shtëpitë e qytetit; po të bëhej, tha, zot i këtyre, nuk do të mbante këtej e tutje mëri dhe se ky dënim do të ishte i mjaftë për të. Kur mbaroi së foluri Eveni, ata që i nrinin pranë i përgjigjen: "O Even, këtë dënim e lajnë për ty apolloniatët, sipas thënies së orakullit, për shkak se të verbuan pa të drejtë. Kur i dëgjoi të gjitha këto fjalë, Evenit i erdhi shumë rëndë sepse u gënjye, kurse apolloniatët i blenë nga pronarët dhe ia dhanë atij ato që kishte zgjedhur. Menjëherë pas kësaj Evenit i erdhi vetia e orakullit, sa që u bë edhe i dëgjuar...
Ilirët Ilira te Autorët Antikë - Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Istituti i Arkeologjisë
DEMOSTENI
Orator grek i lindur në Athinë në vitin 384, vdiq më 322. Në moshën 20 vjeç mbajti para gjyqit fjalimin e parë kundër tutorëve të tij, që e kishin mashtruar duke i përvetësuar trashëgimin. Në vjetin 354 mbajti fjalimin e tij të parë publik me përmbajtje politike. Më vonë u vu në krye të partisë athinjote të pavarësisë, që luftonte kundër Filipit II të Maqedonisë. Tri ligjëratat e tij olynthike dhe katër filipike, të drejtuara kundër këtij, njihen si shembuj të paarritshëm të artit retorik. Në vitin 345 bashkë me Eskinin mori pjesë në delegacionin, që nënshkroi me Filipin një paqë të disfavorshme për Athinën. Në vitin 340 organizoi një lidhje antimaqedone, ku mori pjesë dhe fisi ilir i taulantëve, si dhe luftën kundër Filipit. Mori pjesë personalisht në luftën e Keronesë dhe mbajti një fjalim të përmortshëm për të vrarët në luftë. Me fjalimin e tij të përmendur "Mbi kurorën" e vuri përpara kundërshtarin e tij Eskinin, i cili e kishte quajtur të padenjë për kurorën e artë të dhënë për merita patriotike nga athinasit. Në vitin 324, i dënuar me 50 talente për arsye se kishte pasur gisht në çështjen e korruptimit të arkëtarit të Aleksandrit, Harpalit, u arratis për në Troezen.
Mbas vdekjs së Aleksandrit u thirr rishtas me nderime, por iu desh të fshihej nga Antipatri. Për të mos rënë në dorën e tij i dha fund jetës, duke pirë helm. Koha antike e nderoi kujtimin e Demostenit, duke i ngritur një varg truporesh e portretesh; një nga më të bukurat e më shprehëset është koka, që u zbulua në vitin 1958 në Apolloni.
Emrin e Demostenit e mbajnë 60 ligjërata, ndër të cilat një tok jo origjinale; prej tij kemi edhe 56 hyrje (prooimia) nga të cilat një pjesë nuk ngjajnë të jenë të tijat. Në ligjëratat e tij kundër Filipit, Demosteni i drejtohet edhe ilirëve, liria e të cilëve kërcënohej gjithashtu nga mbreti maqedon.
Përkthimi është mbështetur në botimet:
1) Demosthenis Orationes ed. Carolus Fuhr, editio maior, Vol. I. Lipsia in aedibus B.G. Teubneri 1914.
2) Demoslhenis Orationes ex. recensione Guilielmi Dindorfii Vol. II, III, editio Quarta correctior curante Friderico Blass, editio maior stereotypa. Lipsiae in aedibus B .G. Teubneri 1924, 1911.
DEMOSTHENIS
ORATIONES
(Ligjëratat)
PHILIPPICAE
(Filipiket)
Olynthiaca A (Olynthiaka)
Pastaj ai /Filipi/^ bëri ç'deshi me Ferën, Pegazën, Magnetinë dhe u nis për Thraki. Atje pasi shfronëzoi disa mbretër dhe vendosi të tjerë, u sëmur. Sapo u shërua, se mos u ruajt? Jo, bëri një sulm të papritur kundër Olynthit. Dhe nuk them asgjë për ekspeditat e tij kundër ilirëve, paionëve, kundër Arrybës kundër të gjithë të tjerëve, që mund të përmenden akoma...
Përsa i përket paionëve, ilirëve dhe të gjithë fqinjëve të tij në përgjithësi duhet besuar se për ta është më e kënaqshme të jenë të pavarur e të lirë se sa të nënshtruar. Janë njerëz që nuk janë mësuar të binden, kurse njeriu i ynë /Filipi/ thuhet se është një zot i rreptë...
IV
Contra Philippum A (Kundër Filipit)
Dhe nga ne disa sillen rrugëve, duke thënë se Filipi, në marrëveshje me lakedemonët, përgatit rrënimet e thebanëve dhe shkatërrimin e shtetit të tyre, të tjerë se ka dërguar delegatë tek mbretitë tjerë se po fortifikon qytete në Uiri, të tjerë akoma shpifin sipas qejfit lajme që i përhapin andej e këndej...
V
De Haloneso (Mbi Halonesin)
Ju e dëgjuat këtë korrigjim të cilin ai /Filipi/ e njeh si të drejtë dhe e pranon në letrën e tij3), por ndërkaq ai pushton qytetin Fera dhe vendos një garnizon në fortesë, patjetër që të jetë e pavarur! Ai marshon kundër Ambrakisë, merr me forcë tre qytete në Kasopi: Pandosinë, Buketin dhe Elatenë, koloni të elejve, ku shkreton tokat e tyre. Pasi hyri me forcë ia dorëzoi këto qytete kunatit të tij Aleksandrit, i cili i robëroi. Me të vërtetë ai ka kujdes të madh për t'i bërë helenët të lirë e të pavarur! Veprat e tij e provojnë...
Ilirët Ilira te Autorët Antikë - Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Istituti i Arkeologjisë
ARISTOTELI
Aristoteli lindi ne vitin 354 para e. soonë në qytetin Stagira të Maqedonisë. Vdiq në vitin 322. i içkoqitur nga jea politike, Aristoteli është filozofi me i shquar dhe mendimtari më me me influencë i kohës antike. Qysh ne moshë të njomë shkoi në Athinë dhe u bë nxënës i Platonit. Më vonë Aristoteii krijoi ketu shkollën e tij filozofike që ishtc në kundërshtim me atë të Platonit. Mbas një qendnmi prej 20 vjetësh në Athinë dhe tre vjettsh ne Azi të Vogel. Aristotfili u kthye në Maqcdoni, ku u mor me edukimin e Aleksandrit të Madh. Kur Aleksandri filloi ekspeditën kunder persëve. Aristoteli e la oborrin mbretëror dhe shkoi ne fillim në Stagira dhe më vonë, në vitin 334, në Athine ku hapi një shkollë filozfike që njihet me emrin shkolla peripatetike. Kur mbas vdekjes e Aleksandnt ne Athine filloi te marre perpjestime levizja antimaqedone, u vu në rrezik edhe jeta e Aristotelit. prandaj ai u tërhoq në pronat e tij në Eube ku mbas pak kohe edhe vdiq.
Veprat që kemi trasheguar nga Aristoteli me pëtjashtim te atyre të humbura që nuk i njohim veçse nga ndonjë shenim i zbete, tregojne se sa e gjere ka qene veprimtaria e tij shkencore historike e letrare. Vepra kryesore e tij e përbëhej nga tri pjese te pakoordinuara: Metafizika, Fizika e Psikologjia, trajton çështje filozofike. Nder veprat e tjera me rendesi duhen përmendur shkrimet e tij mbi moralin politikën dhe artin. Tek vepra "Politika" Aristoteli trajton doktrinën e tij mbi familjen dhe shtetin.
Doktrina e tij mbi shtetin paraqet nje përpjekje pa sukses për të jusrifikuar rendin skllavo-pronar duke paraqitur ate si nje gjendje të përjetshme dhe të natyrshme të shoqërise dhe per te forcuar shtetin skllavopronar. Simbas tij njeriu është "Zoon potiukon" (Nje qenie e gjallë e aftë për të krijuar një bashkësi të organizuar). Persosmëria e ketij organizimi arrihet tek shteti. Përsa i përket formës së regjimit, Aristoteli eshte përknthës i idealit aristokratik. të ciiin e quan si sundim të njerëzve më te zot.
Ne veprën "Politika" të Aristotelit ne gjejmë disa të dhëna të fragmentuara, shpesh jo te qarta mbi menyrën e qeverisjes në Epidamn, Apolloni dhe tek molosët.
Anstoteli ka shkruar mbi 158 kushtetuta (Politeia) greke e të huaja, ndër të tjera edhe kushtetuten e Dyrrahit, epirotëve dhe të molosëve, por këto për fat të keq nuk kanë arritur deri tek ne. E vetmja kushtetutë e ruajtur është ajo e Athinës që u zbulua në Egjipt ne fund të shekullit të kaluar.
Vepra te tjera që i atribuohen Aristotelit janë: "De animalium historia" (Mbi historinë e kafsheve) dhe "De mirabilibus auscultationibus" (Mbi mrekullitë e dëgjuara). Në keto dy veprat e fundit gjejmë një tok shënimesh të vlefshme me karakter ekooomik për Ilirinë dhe Epirin.
Mbështetur në botimin:
Arvaottiu Groerr n recoi Immanuclis Bekkeri, vol. I, II. Berolioi 1831
ARISTOTELI
POLITIKA
POLITIKA
LIBRI II
7 ... Ky autorl) në sistemin e ri legjislative ngjan. gjithashtu, sikur nuk ka dashur të ndërtojë tjetër veçse një qytet-shtet te dorës së dytë, perderisa ketu te gjithë zejtarët do te ishin skllevër, pronë e përbashket, dhe keta /zejtarët/ nuk do te formonin një pjesëtë rëndësishme të shtetit. Por, nëqoftëse do te deshironim qe ata të kryenin punë të dobishme publike, të jene skllever të shtetit, ateherë kjo duhet të bëhet si në Epidam dhe ashtu sikurse Dioranti ka dashur ta vendose ne Athinë...
LIBRI IV
... Por nuk është e mjaftt q6 këto' shtete të përkufizohen vetëm me kaq; përkundrazi, meqenëse pjesë përbërëse edhe të demokracise edhe të oligarkisë janë më të shumta, duhet akoma të pohojmë se kemi demokraci kur te iliret, megjithëse më të pakëtë sundojnë mbi shumicën jo të lirë të popullsise, sikurse ngjan në Apolloni, që është në detin Jon dhe ne Therë, (në këto dy qytete ishin të nderuar ata që shquheshin nga fisnikëria dhe qe rridhnin nga ata qe themeluan se pari kolonite, megjithëse ishin të pakët ndër të shumtit), por nuk mund ta quajmë demokraci nga ana tjetër, kur sundojnë të pasurit edhe pse jane me shumtë, siç ndodhte në Kolofonë në kohë të vjetra.Atje rri'ë të shumtit zotëronin një pasuri te madhe, para se të bëhej lufta me lydët. Por ka demokraci, kur janë zotër të pushtetit të lirët dhe të varfërit, të cilët janë më të shumtë, kurse ka oligarkët, kur sundojnë të pasurit dhe më fisnikët, të cilët janë të pakët...
LIBRI V
... Kushtetuta pësoi edhe në Epidam një ndryshim të pjesshëm; vendin e fylarëve2* zuri bulea31. Kurse në helie4), është e nevojshme akoma që të marrë pjesë paria, kur është rasti për të zgjedhur ndonjë zyrtar. Nga ana tjetër qenia në krye të një arhonti ishte një shprehje e regjimit oligarhik në këtë shtet.
Në shtetin e Epidamnit për arsye të një martese u shkaktua një trubullirë. Një qytetar kishte fejuar të bijën me një djalosh. I ati i këtij, që ishte një qeveritar, e dënoi me gjobë të jatin e vajzës, i cili duke e ndjerë veten të fyer, ngriti në favor të tij të gjithë ata, që nuk gëzonin të drejta politike.
Atol ruhen, në përgjithësi, nga procese të kundërta dhe veçanërisht nga gjithë sa synojnë të pakësojnë pushtetin mbretëror, mbasi autoriteti, sidoqoftë ky, është padyshim më i vazhdueshëm, kur ky shtrihet mbi më pak çështje. Edhe vetë monarkët në këto raste bëhen më pak despotë, i afrohen me sjelljet e tyre më shumë barazisë dhe anojnë më pak në lakmi përkundrejt të nënshtruave të tyre. Kjo ishte arsyeja e qendrimit për një kohë të gjatë të regjimit monarkik tek molosët e lakedemonët...
7 ... Ky autorl) në sistemin e ri legjislative ngjan. gjithashtu, sikur nuk ka dashur të ndërtojë tjetër veçse një qytet-shtet te dorës së dytë, perderisa ketu te gjithë zejtarët do te ishin skllevër, pronë e përbashket, dhe keta /zejtarët/ nuk do te formonin një pjesëtë rëndësishme të shtetit. Por, nëqoftëse do te deshironim qe ata të kryenin punë të dobishme publike, të jene skllever të shtetit, ateherë kjo duhet të bëhet si në Epidam dhe ashtu sikurse Dioranti ka dashur ta vendose ne Athinë...
LiBRI IV
... Por nuk është e mjaftt q6 këto' shtete të përkufizohen vetëm me kaq; përkundrazi, meqenëse pjesë përbërëse edhe të demokracise edhe të oligarkisë janë më të shumta, duhet akoma të pohojmë se kemi demokraci kur te iliret, megjithëse më të pakëtë sundojnë mbi shumicën jo të lirë të popullsise, sikurse ngjan në Apolloni, që është në detin Jon dhe ne Therë, (në këto dy qytete ishin të nderuar ata që shquheshin nga fisnikëria dhe qe rridhnin nga ata qe themeluan se pari kolonite, megjithëse ishin të pakët ndër të shumtit), por nuk mund ta quajmë demokraci nga ana tjetër, kur sundojnë të pasurit edhe pse jane me shumtë, siç ndodhte në Kolofonë në kohë të vjetra.Atje rri'ë të shumtit zotëronin një pasuri te madhe, para se të bëhej lufta me lydët. Por ka demokraci, kur janë zotër të pushtetit të lirët dhe të varfërit, të cilët janë më të shumtë, kurse ka oligarkët, kur sundojnë të pasurit dhe më fisnikët, të cilët janë të pakët...
LIBRI V
... Kushtetuta pësoi edhe në Epidam një ndryshim të pjesshëm; vendin e fylarëve2* zuri bulea31. Kurse në helie4), është e nevojshme akoma që të marrë pjesë paria, kur është rasti për të zgjedhur ndonjë zyrtar. Nga ana tjetër qenia në krye të një arhonti ishte një shprehje e regjimit oligarhik në këtë shtet.
Në shtetin e Epidamnit për arsye të një martese u shkaktua një trubullirë. Një qytetar kishte fejuar të bijën me një djalosh. I ati i këtij, që ishte një qeveritar, e dënoi me gjobë të jatin e vajzës, i cili duke e ndjerë veten të fyer, ngriti në favor të tij të gjithë ata, që nuk gëzonin të drejta politike.
Atol ruhen, në përgjithësi, nga procese të kundërta dhe veçanërisht nga gjithë sa synojnë të pakësojnë pushtetin mbretëror, mbasi autoriteti, sidoqoftë ky, është padyshim më i vazhdueshëm, kur ky shtrihet mbi më pak çështje. Edhe vetë monarkët në këto raste bëhen më pak despotë, i afrohen me sjelljet e tyre më shumë barazisë dhe anojnë më pak në lakmi përkundrejt të nënshtruave të tyre. Kjo ishte arsyeja e qendrimit për një kohë të gjatë të regjimit monarkik tek molosët e lakedemonët...
833 b,45 Për Paioninë thonë se kur bien shira të vazhdueshme, në tokën e zbutur gjendet i ashtuquajturi ar i padjegshëm. Flitet se toka në Paioni është aq e pasur me ar, sa shumë vetë kanë gjetur copa ari më të rënda se një mna. Thonë se janë gjetur edhe i janë dërguar mbretit të atjeshëm dy copë, njëra e rëndë 3 mna dhe tjetra 5 mna.
DE ANIMALIUM HISTORIA
(Mbi historinë e kafshëve)
LIBRI II
... Në Iliri dhe në Paioni, sikundër edhe gjetkë, ka derra njëthundrakë...
LIBRI II
20,522 b ... Lopët e Epirit, të mëdhatë japin secila një shtamë e gjysëm nga të dy sisët. Mjelësi qëndron në këmbë, duke u kërrusur pak, sepse nuk mund të arrijë po t'i qendrojë ndenjur. Përveç gomarit, në Epir, rriten edhe kafshë të tjera të trasha, dhe mbi të gjitha qetë dhe qentë. Kafshët e mëdha kanë nevojë për shumë ushqim, por kjo krahinë ka shumë kullota të mira dhe vende të përshtatshme në çdo stinë. Qetë dhe delet më të mëdha janë ato që quhen pirrike, të cilat e kanë emrin nga mbreti
Pirro...
LIBRI VI
18,572 b ... Në kohën e ndërzimit demi kullot me lopët dhe zihet me demat e tjerë; në kohë tjetër sekset rrinë të veçuar; kjo quhet "përbuzja e kopesë", ata, në Epir, shpesh nuk shihen për tre muaj; dhe përgjithësisht të gjitha, ose afërsisht të gjitha kafshët e egra, nuk kullosin bashkë me femrat përpara kohës së ndërzimit...
LIBRI VIII
7,593 b ... Kopetë e bagëtive vuajnë më pak kur lëvizin në ngrica, se sa në dëborë. Ato rriten nëqoftëse veçohen për një kohë të gjatë nga ndërzimi, prandaj barinjtë në Epir i mbajnë kopetë pirrike, si quhen ato, për nëntë vjet pa i ndërzyer që të mund të rriten. Këtë ata e quajnë apotauri e lopëve. Numuri i këtyre kopeve arrin në katërqind dhe janë pronë e mbretit. Ato nuk rrojnë dot në vend tjetër, megjithëse është bërë një provë e tillë...
28,606 b ... Temperatura gjithashtu ndikon shumë; prandaj në Iliri, Thraki dhe Epir, gomarët janë të vegjël. Në Skythi dhe vendet keltike ata nuk gjenden fare, sepse në këto vende dimri është i ashpër...
LIBRI IX
1,608 a ... Qentë e gjuetisë të Molosisë nuk ndryshojnë aspak nga qentë e vendeve të tjera. Por qentë e kopeve të kësaj krahine ua kalojnë qenve të tjerë si në madhësi, ashtu edhe përsa i përket guximit të tyre, kur përleshen me kafshët e egra. Nga kryqëzimi i qenve molosë me ata lakonë del një lloj qeni që shquhet për guxim e durim...
45,630 a Bonasi gjendet në Paioni, në malin Messap, i cili ndan Paioninë nga Media. Paionët e quajnë monap. Është i madh sa një dem dhe më i rëndë; por nuk është një kafshë e gjatë dhe lëkura e tij kur rripet mund të mbulojë një shtresë ku të ulen shtatë vetë. Në formë i përngjan demit, por ay ka një perçe si të kalit që i arnn gjer te shpatullat, qimja e tij është më e butë e ajo e kalit dhe më e shkurtër. Ngjyra e qimes së tij është e kuqe. Ato janë të trasha e zbresin gjer te sytë dhe kanë një ngjyrë midis së kuqes dhe bojës së hirit jo si ajo e kuajve gështenjë po më e thellë: qimet e tij poshtë janë si lesh. Ato nuk janë as shumë të zeza, as shumë të kuqe.
Zëri i tyre është si ai i kaut. Brirët i kanë të përkulura e të mpleksura, të papërshtatshme për mbrojtje, të gjata një pëllëmbë ose diçka më shumë, aq të trasha sa secili prej tyre mund të mbajë një hemikoe ose diçka më shumë. Pjesa e zezë e brirëve është e mirë dhe e lëmuar. Një tufë flokësh është vendosur në mënyrë të tillë midis të dy syve, sa kafsha duket më mirë anash, se sa përballë. Si kau, ai nuk ka dhëmbë të sipërme përpara, ashtu si nuk kanë edhe kafshët e tjera me brirë. Këmbët i ka të ashpra dhe thundrat e çara. Bishtin të vogël në përpjestim me trupin, si atë të kaut, ai rrëmih tokën me thundrën e tij si demi. Lëkurën e pjesëve të sipërme e ka të fortë. Mishi i tij është një ushqim shumë i mirë dhe për këtë e gjuajnë...
DE MIR ABILIBUS AUSCULTATIONIBUS
(Mbi mrekullitë e dëgjuara)
a,22 Thonë se tek ilirët e quajtur taulantë, bëjnë verë nga mjalti, pasi i shtrydhin hojet /mjaltitj i hedhin ujë dhe e ziejnë në kazan gjersa të mbetet gjysma. Këtë e hedhin ndër enë prej balte, dhe e lënë gjersa të mbetet gjysma, pastaj lëngun e shtien
ndër enë prej druri. Këtu thonë se e lënë të fermentojë për një kohë të gjatë dhe bëhet si verë, dhe bile një verë e ëmbël dhe e fortë. Kurse tani thonë se kjo bëhet edhe në disa vende të Helladës dhe e tillë që nuk ndryshon aspak prej verës së vjetër aq sa ishte e
pamundur për kërkuesit që ta dallonin...
a,36 Thonë se në Atintani, pranë kufijve të tokave të Apollonisë, ndodhet një shkëmb, nga i cili nuk duket se del zjarr i vërtetë, por ndizet duke i hedhur vaj.
833 b,45 Për Paioninë thonë se kur bien shira të vazhdueshme, në tokën e zbutur gjendet i ashtuquajturi ar i padjegshëm. Flitet se toka në Paioni është aq e pasur me ar, sa shumë vetë kanë gjetur copa ari më të rënda se një mna. Thonë se janë gjetur edhe i janë dërguar mbretit të atjeshëm dy copë, njëra e rëndë 3 mna dhe tjetra 5 mna.
835 b,75 Thonë se në Epir ka drert, t« cilët duke gërmuar tokën me bririn e djathtë bëjnë gropa; ky bri ësluë i dobishëm për shumë sende.
836 «,79 Në ishullin Diomedea, në detin Adriatik, thonë se gjendet një tempull i Diomedit, i admimeshëm dhe i shenjtë: rrotull tij fluturojnë shpendë të mëdha me sqep shumë të gjatë, të gjerë dhe të fortë; kur vijnë këtu helenët ato rrinë të qeta, ndërsa kur vijnë barbarë, që banojnë aty afër, u Huturojnë rrcth e rrotull, ua shqyejnë kokët e tyre me kthetra e sqepa dhe mbasi u shkaktojnë shumë plagë i vdesin. Thonë se dikur këta kanë qenë shokët e Diomedit, që e humbën prijësin e tyre mbas mbytjes së anijes, prijës ky që u vra me dredhi nga Aineu, mbreti i atyre fiseve...
836 b,81 ... Atje /në ishujt Elektride/ gjenden me shumicë plepa, prej të cilëve nxirret ai që ne e quajmë qelibar, në fillim si dyllë, pastaj forcohet si gur. Ky mblidhet prej banorëve dhe dërgohet në Helladë. Prandaj thonë se në këta ishuj erdhi Dedali, i pushtoi dhe në njërën bëri fytyrën e vet, kurse në tjetrën të djalit, Ikarit. Pastaj mbasi e dëbuan pellazgët, të cilët shkatërruan Argon. Dedali iku dhe erdhi në ishullin Ikar.
839 a,I04 Përveç kësaj pranë Epirit, burojnë ujëra të nxehta, prandaj ky vend quhet Pyriflegeton. Më kot thonë se mbi këtë vend nuk fluturon asnjë shpend, mbasi dihet se atje ka mjellma me shumicë.
839 b,104 Ndërmjet Mentorisë dhe Istrisë thuhet se gjendet një mal me një majë shumë të lartë, që e quajnë Delfion. Kur memtorët, që banojnë pranë Adriatikut, i ngjiten këtij mali, shikojnë së andejmi anijet që lundrojnë në Detin e Zi. Përveç këtij është edhe një vend tjetër ndërmjet /të dy fiseve/, në tregun e të cilit tregtarë të ardhur nga Deti i Zi shesin verëra nga ishujt Lesbo, Ko dhe Thaso, gjithashtu /sillet verë/ edhe prej atyre të Adriatikut me amfora të Korkyrës.
842 b,127 Në Apolloni, që ndodhet pranë krahinës së taulantëve, thonë se del asfalt dhe pisë si curila që shpërthejnë nga toka; këtu ai del më i zi dhe më i dendur se i Maqedonisë; dhe banorët thonë se jo larg këtij vendi është një zjarr, që qendron i ndezur vazhdimisht dhe zë një sipërfaqe fare të ngushtë, aq sa përfshin një pentakline'l Këndej del një erë squfuri dhe nishadri; përreth rritet një bar shumë i lartë dhe ç'është më e çuditshme, jo më larg se katër kut prej andej rriten drurë të lartë...
128 Thuhet se tek ilirët gjëja e gjallë pjell dy herë në vit, dhe më të shumtat bëjnë binjakë, bile shumë tre ose katër keca, disa pesë e më tepër. Përveç kësaj thonë se japin me lehtësi nga tri hemikoe qumësht. Thonë së edhe pulat nuk bëjnë një ve në ditë si në vende të tjera, po pjellin dy ose tri herë në ditë. Thuhet edhe se në Paioni qetë e egër bëhen shumë më të mëdhenj nga të gjithë ata që ndodhen ndër popullsi të tjera, edhe se brirët e tyre nxënë katër koe, bile brirët e disave edhe më shumë.
844 b,138 Thonë se në fliri, tek flset e quajtura ardiane, pranë kufirit me autariatët, ndodhet një mal i lartë dhe afër tij një gurrë, nga e cila shpërthen ujë me sasi të madhe, jo në çdo stinë, po vetëm në pranverë. Këtë ujë e marrin dhe ditën e ruajnë në një vend të mbuluar, ndërsa natën e nxjerrin pëijashta. Kjo punë bëhet pesë a gjashtë ditë me radhë dhe pastaj uji ngrin e bëhet një kripë shumë e mirë; këtë kripë e mbajnë sidomos për bagëtitë. Së jashtmi nuk sjellin kripë në këto vise, për arsye se janë larg detit dhe nuk përzihen me të tjerët. Kripa u duhet shumë për kafshët, të cilave ua japin dy herë në vit. Në rast se s'ua japin, shumica e bagëtisë ngordh.
"Aftrsisht 10 m2
Ilirët Ilira te Autorët Antikë - Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Istituti i Arkeologjisë
KULTURE
PIKEPAMJE
Idhulli i origjinave
Nuk është kurrë keq ta fillosh me nje mea culpa. Natyrisht, duke qenë i dashur për njerëzit që e bëjnë të kaluarën subjekt kryesor studimi të hulumtimit të tyre, shpjegimi i asaj që është më e afërt përmes asaj që është më e largët ndorijëherë ka zotëruar në studimet tona deri në hipnotizim. Në formçn e tij karakteristike, ky idhull I fisit të historianëve ka një emër: tiposja e origjinave. Në zhvillimin e mendimit historik ai ka gjithashtu çastin e vet të dobësisë së veçantë.
Më duket se është Renan-i ai që ka shkruar një ditë (e citoj me sa më kujtohet, pra, druaj, jo saktësisht): "Midis gjërave njerëzore, origjinat janë mbi të gjitha të denja për studim". Ndërsa përpara tij, Saint-Beuve-i thoshte: "Unë përgjoj dhe shënoj me kureshtje atë çka fillon". Ideja është pikërisht e kohës së tyre. Fjala origjinë po ashtu. Pak më vonë, "Origjinave të kristianizmit" u janë përgjigjur ato të Francës bashkëkohore. Pa llogaritur epigonët. Por fjala origjinë është shqetësuese sepse ajo përmban dykuptimësi.
A do të thotë ajo thjesht fillim? Do të bëhet pak a shumë e qartë. Gjithsesi, me rezervën se për shumicën e realiteteve historike, vetë nocioni i kësaj pikënisjeje mbetet veçanërisht i pakapshëm. Padyshim, është çështje përkufizimi. Të një përkufizimi që, fatkeqësisht, harrohet shumë lehtë të jepet.
Në të kundërt, a do të kuptohen si origjina shkaqet? Atëherë nuk do të ketë vështirësi të tjera përveç atyre që vazhdimisht dhe padyshim, edhe më shumë në shkencat e njëriut, janë nga natyra të qenësishme për kërkimet shkakore. Por midis dy kuptimeve shpesh zë vend një molepsje që është shumë më e frikshme nga ç'mund të ndihet tepër qartë ajo në përgjithësi. Për fjalorin e zakonshëm, origjinat janë një fillim që shpjegon. Edhe më keq: një fillim që mjafton për të shpjeguar. Këtu është dykuptimësia. Këtu qëndron dhe rreziku.
Do të duhej të ndërmerrej një hulumtim nga më interesantët rreth kësaj ideje të ngulmët embriogjenike kaq të dukshme në tërë një familje njerëzish të mëdhenj. Siç ndodh shumë shpesh - përderisa nuk ka gjë më të vështirë se të vendosësh një njëkohshmëri të përpiktë midis sendeve të ndryshme të njohjes - shkencat e njeriut këtu janë të vonuara kundrejt shkencave të natyrës. Sepse, rreth mesit të shekullit XIX këto tashmë zotëroheshin nga evoluimi biologjik, i cili, në të kundërt, nënkupton një largim gjithnjë në rritje nga format stërgjyshore dhe e shpjegon atë, në çdo etapë, me kushtet e jetës ose të mjedisit të kohës. Shijen e saj të pasionuar për origjinat, filozofia franceze e historisë, që nga Victor Cousin-i e gjer te Renan-i, e kishte marrë mbi të gjitha nga romantizmi gjerman.
Mirëpo atje, në hapat e tij të parë, ai kishte qenë bashkëkohës i një psikologjie që ishte shumë më e hershme nga jona: asaj të parareformistëve, të cilët besonin të gjenin një përmbledhje të moshës së pjekur herë te sperma, here te veza. Shtoni këtu dhe glorifikimin e primitivitetit. Në shekullin XVIII francez kjo kishte qenë diçka mjaft e njohur. Por mendimtarët e Gjermanisë romantike, trashëgimtarë të kësaj teme, përpara se t'ua kalonin atë historianëve tanë, dishepuj të tyre, e kishin stolisur nga ana e vet me vlerat e shumë joshjeve të reja ideologjike. Cila fjalë jona do të arrinte dot të jepte forcën e parashtesës së famshme gjermanike Ur: Urmensch, Urdichtung? Pra, gjithçka i shtynte këta breza që, midis gjërave njerëzore, t'u jepnin një rëndësi të skajshme fakteve të fillimit.
Megjithatë, një element tjetër me natyrë shumë të ndryshme, ushtroi gjithashtu veprimin e vet. Në historinë fetare, studimi i origjinave zuri vetvetiu vend mbizotërues, sepse ai dukej se jepte një kriter të vlerës së vetë feve.
Pikërisht të fesë kristiane. Unë e di mirë: për disa neokatolikë, midis të cilëve, fundja, më se njëri prej tyre nuk është aspak katolik, sot është e modës të tallen me këto shqetësime prej ekzegjeti. "Nuk e kuptoj tronditjen tuaj, I pohonte Barres-i një prifti, që kishte humbur besimin.
Ç'lidhje kanë me ndjeshmërinë time diskutimet e një grushti shkencëtarësh rreth disa fjalëve hebraike? Mua më mjafton "atmosfera e kishave"". Ndërsa Maurras-i, nga ana e tij, thoshte: "Çfarë më bëjnë ungjijtë e katër çifutëve të errët?" "Të errët" do të thotë, kujtoj, plebejanë; sepse Mateut, Markut, Lukës dhe Gjonit duket se është e vështirë të mos u njihet, të paktën, njëlloj fame letrare. Këta shakaxhinj kërkojnë të na e hedhin dhe as Paskali as Bessuet-i, me siguri nuk do të kishin folur kështu. Padyshim, mund të krijohet një përvojë fetare, e cila të mos ketë të bëjë fare me historinë.
Besimtarit të pastër i mjafton një ndriçim i brendshëm që të besojë në Zot. Jo për të besuar te Zoti i kristianëve. Sepse kristianizmi, tashmë e kam thënë, është në thelb një fe historike: kuptoni një fe, dogmat kryesore të së cilës mbështeten në ngjarje. Lexoni Kredonjtuay. "Besoj në Jezu Krisht... që u kryqëzua nga Pons Pilati... dhe u ringjall së vdekurish në ditën e tretë". Këtu, fillimet e besimit janë njëherazi dhe themele të tij.
Mirëpo, si një sërnundje ngjitëse padyshim e pashmangshme, këto shqetësime, të cilat në njëfarë forme të analizës fetare mund të kishin arsyet e tyre për të qenë, u shtrinë në fusha të tjera të hulumtimit, ku ligjshmëria e tyre ishte shumë më tepër e kundërshtueshme. Këtu, gjithashtu, në shërbim të përcaktimit të vlerave u vu një histori e përqendruar te fillimet. Çfarë kërkonte Taine-i kur shqyrtonte "origjinat" e Francës së kohës së vet, në mos po të kallëzonte burimet e një politike që buronte, sipas tij, nga një filozofi e gënjeshtërt e njeriut? Qoftë në rastin e dyndjeve gjermanike, qoftë në pushtimin normand (të Anglisë), e kaluara është përdorur aq shumë për të shpjeguar të tanishmen vetëm me synimin që ta përligjë më mirë atë ose ta dënojë. Në mënyrë të atillë që, në shumë raste, demoni i origjinave ishte ndoshta thjesht një metamorfozë e atij armikut tjetër djallëzor të historisë së vërtetë: manisë së të gjykuarit.
Gjithsesi, t'u kthehemi studimeve kristiane. Është tjetër gjë për një ndërgjegje të shqetësuar, që kërkon një rregull, të përcaktojë qëndrimin e saj kundrejt Kishës katolike ashtu siç përkufizohet ajo çdo ditë në kishat tona; dhe tjetër gjë për historianin ta shpjegojë katolicizmin e tanishëm si një fakt vëzhgimi. Njohja e fillimeve të dukurive të sotme fetare, merret me mend, është e domosdoshme për një kuptim të drejtë të tyre, por nuk mjafton për t'i shpjeguar ato. Me qëllim që ta thjeshtojmë problemijft, le.të heqim dorë madje edhe nga pyetja se deri në çfarë pike, nën një emër i cili nuk ka ndryshuar fare, feja, në thelbin e saj, ka mbetur realisht krejt e pandryshuar. Sado të pacënueshme që ta supozojmë një traditë, asaj do t'i mbetet gjithmonë të paraqesë arsyet përse duhet mbajtur. Kuptohet, arsyet njerëzore; shkencës do t'i shpëtonte hipoteza e një veprimi providencial. Me një fjalë, çështja nuk është më të dihet nëse Krishti u kryqëzua, pastaj u ringjall. Tash e tutje duhet kuptuar se si është e mundur që aq shumë njerëz rrotull nesh besojnë te Kryqëzimi dhe Ringjallja. Mirëpo besnikëria ndaj një besimi, shihet qartë, është vetëm një aspekt i jetës së përgjithshme të grupit ku shfaqet kjo gjë.
Ajo vendoset në nyjën ku ngatërrohen një mori tiparesh konvergjuese, qoftë të strukturës shoqërore, qoftë të mendësisë. Me një fjalë, ajo paraqet tërë një problem të klimës njerëzore. Lisi lind nga lendja. Por ai bëhet dhe mbetet lis vetëm nëse has kushte të dobishme të mjedisit, të cilat nuk kanë më lidhje me embriologjinë.
Historia fetare u soll këtu vetëm si shembull. Në çfarëdolloj veprimtarie njerëzore që ajo të bashkëngjitet, interpretuesin e përgjon gjithmonë i njëjti gabim: të ngatërrojë një lidhje me një shpjegim.
Me një fjalë, ky ishte ndërkaq iluzioni i etimologëve antikë, të cilët mendonin se kishin thënë gjithçka kur, si kuptim aktual, ata vendosnin kuptimin e njohur më të vjetër; kur kishin provuar, po them, se fjala bureau (zyrë- F.K) sipas kuptimit primitiv tregonte një cohë, ose fjala timbre (timbër/pullë poste-F.K.), një daulle. Sikur nuk do të duhej të shpjegohej kjo shkarje. Sikur, mbi të gjitha, roli në gjuhë i një Çale nuk ishte i drejtuar po aq sa dhe vetë e kaluara e saj, nga gjendja bashkëkohëse e Çalorit: e ky, nga ana e vet, pasqyrim i gjendjes shoqërore të kohës.
Fjala "zyra" në "zyra të ministrisë" supozon një burokraci. Kur unë kërkoj pulla (timbres-F.K.) në sportelin e një poste, përdorimi që unë i bëj kështu kësaj Qalç për t'u vendosur në organizimin e përpunuar ngadalë të një shërbimi postar, ka kërkuar shndërrimin teknik, i cili në të mirë të një përfitimi më të madh të shkembimeve midis ideve, zëvendësoi gjurmën e një vule me një gravurë të stampuar.
Kjo u bë e mundur vetëm ngaqë, duke qenë të specializuara sipas mjeshtërive, kuptimet e ndryshme të emrit të vjetër sot janë aq të ndara, sa nuk Iejojnë të lindë as rreziku më i vogël për të ngatërruar, fjala vjen, pullën (timbre-F.K.) e letrës sime me timbrin (timbre-F.K.) e instrumenteve, me të cilin me mburret mjeshtri i violinave.
Thuhet "Origjinat e rendit feudal". Po ku t'i kërkojmë? "Në Romë", janë përgjigjur disa. Të tjerë, në Gjermani. Arsyet e këtyre mirazheve janë të qarta. Në vende të ndryshme disa përdorime në të vërtetë ekzistonin - marrëdhënie klientele, miqësi lufte, roli i feudeve si pagë për shërbimet - dhe brezat pasardhës, që në Europë ishin bashkëkohës të epokave të quajtura feudale, duhej t'i vazhdonin. Gjithsesi, jo pa i modifikuar shumë. Nga të dyja palët, mbi të gjitha, ishin përdorur Qalë të tilla si "përfitim" (beneficium) te latinët, "feud" te gjermanikët, të cilat këta breza do të këmbëngulin t'i përdorin, por duke u dhënë ca nga ca pa e kuptuar një përmbajtje krejt të re.
Sepse, fatkeqësisht për historianët, njerëzit nuk e kanë zakon që, sa herë ndryshojnë shprehitë, të ndryshojnë edhe fjalorin. Sigurisht, këto janë konstatime plot interes. A do të besohet se ato e shterojnë problemin e shkaqeve?
Feudalizmi europian në institucionet e tij karakteristike nuk ishte një varg arkaik mbijetesash. Ai lindi nga një mjedis i tërë shoqëror gjatë një faze të caktuar të së kaluarës sonë. Z. Seignobos diku ka thënë: "Unë besoj se idetë revolucionare të shekullit XVIII... vijnë nga idetë angleze të shekullit XVII". Mos donte vallë ai të tregonte me këtë se publicistët francezë të epokës së Dritave, duke lexuar disa shkrime angleze të shekullit pararendës ose duke pësuar tërthorazi ndikimin e tyre, kishin marrë edhe parimet e tyre politike? Mund t'i jepnim të drejtë atij. Së paku, duke supozuar se në formulat e huaja filozofët tanë, nga ana e tyre, nuk kanë shtënë asgjë origjinale si lëndë intelektuale ose si tonalitet ndjenje. Por, edhe e thjeshtuar kështu, jo pa shumë arbitraritet ndaj një fakti të huazuar, historia e kësaj lëvizjeje të mendimit do të jetë ende larg së qeni e qartësuar. Sepse gjithmonë do të qëndrojë problemi që të mësohet përse kalimi u bë në datën e treguar: as më herët as më vonë. Një infektim kërkon dy gjëra: brezat e mikrobeve dhe çastin kur sëmundja fiton një "terren".
Me një fjalë, një dukuri historike nuk shpjegohet kurrë plotësisht jashtë studimit të momentit të saj. Kjo qëndron për të gjitha etapat e evolucionit. Të kësaj ku jetojmë dhe të të tjerave. E ka thënë këtë përpara nesh proverbi arab: "Njerëzit u ngjajnë më shumë kohës së tyre se sa etërve të tyre". Duke mos medituar rreth kësaj fjale të urtë orientale, studimi i së kaluarës nganjëherë është diskredituar.
Revolucioni i qetë i Britanisë
Ndryshimi ka ardhur, sepse ndërkohë që po largohemi nga Bashkimi Evropian dhe po marrim nën kontroll fatin tonë, detyra e ballafaqimit me disa prej sfidave afatgjata të Britanisë – p.sh. si trajnimi i një numri të mjaftueshëm njerëzish për të bërë punët e së ardhmes - bëhet gjithnjë e më urgjente. Por ndryshimi duhet të vijë gjithashtu për shkak të revolucionit të qetë që ndodhi në vendin tonë vetëm tre muaj më parë - një revolucion në të cilin miliona bashkëqytetarë tanë u ngritën dhe thanë se nuk ishin më të gatshëm të shpërfilleshin. Sepse kjo është një pikë kthese për vendin tonë. Një herë në një brez vjen shansi për të ndryshuar drejtimin e Shtetit tonë për të mirë.
Për t'u kthyer prapa dhe për të pyetur veten se çfarë lloj vendi ne duam të bëhemi. Le të jemi të qartë: ne kemi bërë një rrugë të gjatë gjashtë vitet e fundit. Kemi ulur deficitin. Kemi punësuar më shumë njerëz se kurrë më parë. Kemi aplikuar tatimin minimal mbi të ardhurat. Kemi ndryshuar pagën minimale. Kemi ndihmuar të çelen dhe të rriten afërsisht një milion biznese të reja .Kemi vendosur pothuajse një milion e gjysmë më shumë fëmijë në shkolla të mira apo shumë të mira. Kemi shënuar rekord në investime në Shërbimin Shëndetësor Publik. Kemi krijuar rreth 3 milion stazhe të reja pune.Ndërkohë që krimi është ulur më shumë se në një të katërtën e nivelin më të ulët regjistruar ndonjëherë më parë. Një rekord për të cilin të gjithë duhet të jemi krenar. Dhe këtë mëngjes është e drejtë që të ndalemi një çast për të falenderuar njeriun që e bëri mundur gjithë këtë. Një njeri që na sfidoi të ndryshonim dhe na tha se nëse do ta bënim atëherë do të fitonim përsëri. Dhe ai kishte të drejtë. Ne ndryshuam. Ne fituam. Qeveria e parë konservatore e shumicës në gati 25 vjet. Një udhëheqës i madh i partisë sonë - një shërbëtor i madh në vendin tonë. David Cameron, faleminderit.
Por tani duhet të ndryshojmë përsëri. Ajo për referendumin nuk ishte vetëm një votë për t'u tërhequr nga BE. Lidhej me diçka më të madhe, me diçka që Bashkimi Evropian kishte filluar të përfaqësonte. Ishte një ndjenjë e thellë, dhe le ta themi hapur shpesh herë e justifikuar, që kanë shumë njerëz se bota funksionon mirë vetëm për disa të privilegjuar. Ishte një votë jo vetëm për të ndryshuar marrëdhënien e Britanisë me Bashkimin Evropian, por dhe një thirrje për të ndryshuar mënyrën se si vendi ynë funksionon, dhe njerëzit për të cilët ai funksionon . Trokisni në çdo derë, në pothuajse çdo pjesë të vendit , dhe do të gjeni rrënjët e zbuluara të revolucionit. Shoqëria jonë duhet të funksionojë për të gjithë, por nëse nuk mund të përballosh të hysh në shkallën e pronësisë, ose fëmija yt ka ngecur në një shkollë të keqe, nuk e ndjen se shoqëria po funksionon për ju. Ekonomia jonë duhet të funksionojë për të gjithë, por nëse paga juaj nuk është rritur për disa vite me radhë dhe shporta bazë vazhdon të rriten, nuk e ndjen shoqëria po funksionojë për ju. Demokracia jonë duhet të funksionojë për të gjithë, por nëse prej vitesh përpiqeni të thoni se gjërat duhet të ndryshojnë dhe ankesat tuaja bien në veshë të shurdhër, nuk e ndjen se shoqëria po funksionon për ty. Dhe rrënjët e revolucionit janë të thella. Sepse nuk ishte i pasuri që bëri sakrificat më të mëdha pas krizës financiare, por familjet e zakonshme të klasës punëtore. Dhe nëse je një nga ata njerëz që humbën punën, ose të cilët qëndruan në punë por me orët e reduktuara, morën një pagë te ulët dhe faturat e familjare u rriten ndjeshëm, ose - unë e di që shumë njerëz nuk e pëlqejnë ta pranojnë këtë - dikush që e gjen veten jashtë punës ose me rroga më të ulëta për shkak të kualifikimit të ulët të emigrantëve, jeta thjesht nuk të duket e drejtë. Duket sikur ëndrrat tuaja janë sakrifikuar në dobi të të tjerëve. Pra ndryshim duhet të vijë.
Sepse nëse nuk përgjigjemi - nëse nuk e shfrytëzojmë këtë mundësi për të ofruar ndryshimin që njerëzit duan - pakënaqësitë do të rriten. Dallimet do të ngurtësohen dhe kjo do të ishte një fatkeqësi për Britaninë. Mësimi i Britanisë është se ne jemi një vend i ndërtuar mbi lidhjet e familjes, komunitetit, qytetarisë. Me institucione të forta dhe një shoqëri e fortë. Vendi i prindërve të mi, që ngulitën te unë një ndjenjë të shërbimit publik dhe të shërbyesve publikë që kudo duan të japin diçka . I prindit që punon shumë gjatë gjithë javës, por gjen kohën për të stërvitur ekipin e futbollit të fëmijëve në fundjavë. I biznesit familjar vendas, që në zonën time që ka qenë duke i shërbyer komunitetit për më shumë se 50 vjet. I ushtarakëve që unë takova javën e kaluar, që veshin uniformën e tyre me krenari dhe i shërbejnë vendit tonë me nder në misionet e tyre jashtë shtetit. Një vend mirësjellës, i ndershëm dhe i qetë. Dhe një vend i suksesshëm, i vogël në përmasa por jo në madhështi, me më pak se 1% të popullsisë botërore por që krenohet me fitimin e Çmimeve Nobël më shumë se çdo vend tjetër përjashtuar Shtetet e Bashkuara ... me tre të tjerë shtuar përsëri vetëm dje, dy prej të cilëve punuan këtu, në këtë qytet të madh. Një vend që mburret me tre nga dhjetë universitetet më të mira në botë. Kryeqyteti financiar kryesor në botë dhe institucione si Shëndeti Publik dhe BBC-ja, reputacioni i të cilave jehon në disa nga skajet më të largëta të globit. E gjithë kjo është e mundur sepse ne jemi një Mbretëria e Bashkuar - Angli, Skocia, Uellsi dhe Irlanda e Veriut - dhe gjithmonë do të luftoj për të ruajtur Bashkimin tonë krenar, dhe historik dhe kurrë nuk do të na lejojë që nacionalistë përçarës të na ndajnë.
Megjithatë, brenda shoqërisë sonë sot shohim ndarje dhe padrejtësi në të gjithë. Midis një brezi më të begatë dhe një brezi më të ri që është në vështirësi. Midis pasurisë së Londrës dhe pjesës tjetër të vendit. Por ndoshta mbi të gjitha, midis të pasurve, të suksesshëm dhe të fuqishëm - dhe bashkëqytetarëve të tyre. Tani mos më keqkuptoni. Ne përgëzojmë suksesin. Ne duam që njerëzit të vazhdojnë. Por ne gjithashtu vlerësojmë diçka tjetër: shpirtin e qytetarisë. Kjo frymë nënkupton respektimin e lidhjeve dhe detyrimeve që e bëjnë shoqërinë tonë të funksionojë. Kjo do të thotë një angazhim për burrat dhe gratë që jetojnë rreth jush, të cilët punojnë për ju, të cilët blejnë mallrat dhe shërbimet që ofroni. Kjo frymë nënkupton njohjen e kontratës shoqërore, që thotë se duhet të trajnohen të rinjtë vendas para se të pranohet një krah i lirë pune ardhur nga jashtë. Kjo frymë do të thotë të bëni si të tjerët, dhe të paguani pjesën tuaj të drejtë të taksës. Por sot, shumë njerëz në pozita të pushtetit sillen sikur kanë më shumë të përbashkëta me elitat ndërshtetërore sesa me njerëzit e zakonshëm, me njerëzit të cilët marrin në punë, me njerëzit që kalojnë në rrugë. Por nëse besoni se jeni një qytetar i botës, ju jeni një qytetar i askundit. Ju nuk e kuptoni se çfarë do të thotë vetë fjala “shtetësi”. Pra, nëse jeni një shef që fiton një pasuri por nuk kujdeset për stafin tuaj ... Një kompani ndërshtetërore që trajton ligjet tatimore si një shtesë fakultative. Një markë e famshme që refuzon të punojë me autoritetet, madje edhe për të luftuar terrorizmin. Një drejtor i cili merr masivisht dividentët, duke ditur se pensionet e kompanisë janë gati të shkojnë drejt shterrimit. Unë po ju paralajmëroj. Kjo nuk mund të vazhdojë më. Një ndryshim ka ardhur. Dhe kjo parti - Partia Konservatore - do ta bëjë këtë ndryshimin.
Komunizmi dhe krishtërimi
Çështja e marrëdhënieve të komunizmit me fenë, dhe sidomos me fenë e krishterë, kërkon një shqyrtim të posaçëm. Qëndrimi i papajtueshëm që mban komunizmi ndaj çdo feje nuk është një dukuri e rastit por i përket vetë thelbit të botëkuptimit komunist. Shteti komunist është një diktaturë e botëkuptimit. Rendi komunist eshtë një etatizëm i skajshëm, me një pushtet totalitar dhe absolut që kërkon një unifikim të detyrueshëm të mendimit. Komunizminxitpërndjekjen e çdo Kishe dhe mbi të gjitha të Kishës Ortodokse, për rolin e saj historik. Komunistët ushtrojnë një ateizëm militant dhe e kanë të detyrueshme të bëjnë propaganda antifetare.
Komunizmi, jo si sistem social, por si fe, tregon një armiqësi plot fanatizëm kundër çdo feje dhe, mbi të gjitha, kundër fesë së krishterë. Ai kërkon të jetë vetë një fe, kërkon të zëvendësojë krishterimin dhe pretendon t'u përgjigjet pyetjeve fetare të shpirtit te njeriut, dhe t'i japë një kuptim jetes. Komunizmi është diçka terësore, kërkon t'i përfshijë të gjitha aspektet e jetës, nuk kënaqet me këtë ose atë lëmë të jetës shoqërore. Prandaj është e pashmangshme pëiplasja e tij me çdo besim tjeter fetar. Intoleranca, fanatizmi, kanë kurdoherë një burim fetar. Asnjë teori shkencore, thjesht intelektuale, nuk mund te jetë aq intolerante dhe fanatike. Si besim fetar komunizmi përjashton çdo gjë tjetër.
Një rol të madh luan këtu temperamenti fetar rus, psikologjia ruse sektare dhe skizmatike. Por një qëndrim i papajtueshëm, militant kundër fesë, ka qenë paracaktuar nga vetë Marksi. Marksi, në veprën Hyrje në kritikën e filozopsësë të drejtes të Hegelit thoshte se "feja është opium për populiin", një frazë kjo që ka marrë një kuptim aq aktual në Rusi. Marksi ishte i mendimit se për të çliruar klasën punëtore, dhe për rrjedhojë tërë njerëzimin, duhej shkulur nga zemra e njerëzve ndjenja fetare: "jo liri të ndërgjegjes fetare, por çlirim të ndërgjegjes nga besëtytnia fetare".
Besimet fetare pasqyrojnë skllavërimin njerëzor, skllavërimin para forcave të vrullshme të natyrës dhe te forcave irracionale që veprojnë në shoqëri; ato ekzitojnë dei atëherë kur njeriu, si njeri social, nuk arrin t'i zotërojë përfundimisht ato forca elementare dhe irracionale që e rrethojnë me misterin e tyre. Në mendimet e veta për fenë Marksi ka qenë nxënës I Fojerbahut, por mendimet e Fojerbahut i zhvilloi në drejtim shoqëror. Fojerbahu ka qenë filozofi ateist më gjenial i shekullit XIX, shumë i mprehtë e me shumë të dhëna për filozofinë antropologjike në përgjithësi.
Sikundër dihet, Fojerbahu donte ta kthente teologjinë në antropologji. Sipas atij nuk është krijuar njeriu sipas shëmbëllimit dhe perngjasimit me Zotin, por Zoti është krijuar sipas shëmbëllimit dhe përngjasimit me njeriun.
Feja është vetëm një shprehje e natyrës më të lartë të njeriut, e cila shkeputet nga njeriu, tëhuajësohet nga njeriu dhe kalon në një lëmë të përtejme, trashendent. Feja e ka varfëruar, e ka zhveshur njeriun. Njeriu i varfër ka Zotin të pasur. Të gjitha pasuritë janë përcjellë te Zoti, i jane dhënë Atij. Besimi në Zotin është shprehje e dobësisë, e varfërisë, e skllavërimit te njeriut. Njeriu i fuqishëm, i pasur, i lirë, nuk do ta ndiente nevojën e Zotit, ai çdo gjë të lartë do ta gjente në brendësi të vetvetes.
Nga tërë këto Marksi nxori si përfundim se besimi në Zotin e mban proletariatin në një gjendje dobësie, varfërie, përuljeje. Besimet fetare japin ngushëllime gënjyese, të rreme, e çojnë fitoren në një fushë jo reale, prandaj bëhen pengesë për fitoren reale dhe çlirimin e vërtete. Proletariati fitimtar do të hedhë poshtë të gjitha ngushëllimet gënjyese, te rreme, që lidhen me botën e përtejme, ai realizon fitoren këtu mbi tokë. Doktrina e Marksit mbi iluzionet (gënjimet) e ndërgjegjes, iluzionet fetare dhe ideologjike, që pasqyrojnë skllavërimin dhe varësinë e njeriut, dobësinë dhe peruljen e tij, janë teza të huazuara nga Fojerbahu. Por Marksi, doktrinës mbi iluzionet e ndërgjegjes i dha një karakter më të mprehtë, social. Ateizmi militant i Marksit, kerkonte mbi të gjitha ndryshimin e ndërgjegjes. Besimet fetare duheshin zhdukur jo me burg, me pushkatim e me përndjekje, por me anë të revolucionarizmit të ndërgjegjes, e cila vjen si pasojë e luftës revolucionare klasore të proletariatit. Marski, në rininë e vet, interesohej në mënyrë të veçantë për luftën kundër besimeve fetare.
Për Marksin kjo ishte kryesisht një luftë intelektuale, po ashtu siç ishte edhe për Bruno Bauerin. Ai ndodhej brenda rrymës së hegelizmit të majtë. Më vonë, interesi lidhur me këto çështje te përpunimit të botëkuptimit, erdhi duke u dobësuar. Marksi zu të merrej kryesisht me çështje ekonomike. Por, sidoqoftë, mbeti kurdoherë një ateist militant. Megjithatë, duhet pohuar se qëndrimi antifetar i Marksit është shprehur në një formë më pak të skajshme sesa te ne në Rusi te Bakunjini ose në Gjermani te Dyringu. Dyringu, që përfaqësonte një tip socializmi të kundërt me marksizmin, me prirje anarkiste, thoshte hapur se në socializëm feja do të ishte e ndaluar. Engelsi, i cili librin e vetkryesor e ka shkruar në formën e kritikës kundër pikëpamjeve filozofike dhe sociale të Dyringut, e kundërshtoi këtë në lidhje me ndalimin e fesë. Iluminizmi militant zakonisht merr formën e një ateizmi militant.
Arsyeja, pasi është bërë e ndërgjegjshme për vetveten dhe është çliruar nga vargonjtë e traditave që e mbanin të lidhur, i kundërvihet besimit në Zotin. Ky është kurdoherë vetëm një stad kalimtar, në të cilin arsyeja ende nuk e ka kuptuar sesa shumë varet nga afektet negative, kurse vetë arsyeja, pasi arrin një pjekuri dhe një liri me te madhe, bëhet me e ndërgjegjshme për kufizimet e veta dhe e ndiyshon qëndrimin e vet kundrejt besimit fetar. Arsyeja iluministe ruse ndodhet në atë fazën e parë militante, prandaj është plotësisht nën pushtetin e afekteve dhe të emocioneve. Këtë ne e shohim te Lenini.
Lenini ka qenë një ateist i bindur e plot pasion, urrejtës i fesë. Thashë "ateist", por nuk e besoj se mund të ekzistojnë "ateistë" të bindur. Njeriu është një qenie fetare dhe, që kur mohon të vërtetën, Perëndinë e vetëm, atëherë i krijon vetes zota të rrejshëm, idhuj dhe fetishë, të cilët nis t'i adhuroje. Lenini e rendoi shumë idenë e Marksit për fenë, po ashtu si leninistët, që e ashpërsuan idenë e Leninit në këte drejtxm. Lenini ka qenë pothuajse një gjeni i ashpërsisë - ky ishte sitili i tij.
Per Marksin problemi i fesë ka qenë kiyesisht një problem i transformimit të ndërgjegjes, që lidhet sigurisht, me luftën në lëmin social. Për Lenininproblemi i fesë është gati një problem i lidhur patjetër me luftën revolucionare, prandaj i duhet përshtatur kërkesave të kësaj lufte. Lenini bënte thirrje për wtë sulmuar qiellin".
Por, në luftën e Leninit kundër fesë mungon thellësia, mungojnë motivet e thella te Fojerbahut ose të Niçes, mungon ajo që pati qenë zbuluar te Dotojevski, mungon drama e brendshme. Mendimet e Leninit per fenë, të hedhura në veprat e tij të ndryshme, janë përmbledhur në një botim të veçantë149. Takohen aty shprehje të këtij lloji KTë kesh të bësh me një nga perënditë e vockla, është sikur të shtrihesh përbri një kufome". Lenini jep për fenë një përkufizim që është më tepër demagogjik sesa shkencor; "feja është një nga format e shtypjes shpirtërore, e cila kurdoherë dhe kudo ka rënduar mbi masat e popullit, të shtypura nga puna e përjetshme për të tjerët, nga varfëria dhe nga izolimiw. Dhe ja një perkufizim tjetër: " Feja është një lloj vodke e keqe, në të cilen skllevërit e kapitalit mbytin figurën e tyre njerëzore, kërkesat e tyre për një jetë disi më të mirë e me dinjitet". Ky përkufizim ishte dhënë që në vitin 1905. Lenini urrente në mënyre të veçantë çdo përpjekje për të afruar krishterimin me socializmin. Reformizmi në Kishën ishte për të më i dëmshëm se qindëshet e zeza, një krishterim përparimtar dhe i ripërtëritur ishte më i keq se krishterimi i mëparshëm në kalbëzim e sipër.
"Prifti katolik që korrupton një vajzë të vogël, shkruan Lenini, është shume më pak i rrezikshëm se prifti pa raso, prifti pa një fe trashamane, prifti që ka disa ide dhe paraqitet si demokrat, që predikon krijimin dhe veprën e një zoti të vockël Sepse, është më e lehtë ta demaskosh atë priftin e Uojit të parë, kurse të dytin nuk e heq qafe dot aq lehtë, ta demaskosh këtë është një mijë herë më e vështirë", Kjo kategoria e dytë e priftit pa raso", luan një rol jo të vogël në propagandën antifetare, sepse është një kategori shumë e gjerë njerëzish. "Priftër pa raso" janë të gjithë ata që nuk janë për materializmin, të gjithë ata që pranojnë, qoftë dhe ne shkallën minimale, një parim a një element të fesë, të gjithë filozofët me prirje spiritualiste ose idealiste.
Deri Ainshtainin e kanë quajtur "prift i zhveshur tebdil (i maskuar)", sepse kishte pranuar ekzistencën e një ndjenje kozmike, e cila mund të quhej si ndjenjë fetare. Lenini e urrente dhe vetë fjalën fe, pra, edhe ai vetë ishte njëfarë "prifti pa raso", sepse predikonte po ato gjëra që ishte përpjekur dikur t'i vinte në jetë Lunaçarski. Edhe Lunaçarski ka qenë një lloj "prifti pa raso", sepse predikonte "tezën e ndërtimit të një hyjnie", çka ishte në të vërtetë një lloj ateizmi, dhe madje ateizmi militant. Por, pavarësisht nga tere ajo urrejtje që kishte Lenini kundër fesë, ai ishte kundër nxjerrjes së problemit te fesë në plan të parë, duke e quajtur luftën kundër fesë si një detyre të veçantë, të shkëputur nga lufta klasore revolucionare. Madje Lenini arriti deri aty sa te shprehej kundër shprehjes së qëllimshme kundër ndjenjave fetare, megjithëse ai vetë i fyente me ashpërsi të madhe. Ai jepte porosi që të lexoheshin filozofët ateistë të shekullit XVIII, dhe kjo nxjerr në dritë faktin sa shumë varej ateizmi i marksizëm-leninizmit nga iluminizmi borgjez i shekullit XVIII.
Megjithëse fryma e materializmit iluminist të shekullit XVIII ishte shumë e fuqishme në komunizem, komunistët rusë, specialistë të prcipagandës antifetare, bëjnë një dallim ndërmjet luftës iluministe radikale të borgjezisë kundër fesë, dhe luftës klasore, proletare, revolucionare, që zhvillohet kundër fesë. Ne literaturën e gjerë antifetare sovjetike - është shumë e zgjeruar, sepse propaganda antifetare zë një vend nderi - Plehanovin e kritikojnë pikërisht sepse nuk e ka luftuar fenë, si iluminist që ishte, dhe pse mbante një qëndrim qesëndisës-shpirtgjefë kundrejt fesë. Plehanovi ishte i mendimit se përhapja e arsimit do të çonte te shuarja e natyrshme e besimeve fetare. Feja do të zhduket vetvetiu "me vetërrjedhje", pa luftë me trysni e me dhunë.
Për Plehanovin kjo ishte një çështje që lidhej kryesisht me ndryshimin e ndërgjegjes, domethëne një çështje shkencore filozofike. Leninistët i kundërvënë kësaj pikëpamjeje luftën klasore revolucionare kundër fesë, një luftë që të shpie në mënyrë të pashmangshme te perndjekjet. Shumë herë përsëritin se lufta kundër fesë nuk ka karakter shkencor, siç mendonin iluministët, por ka karakter klasor. Marksistë të tillë me autoritet si Kautski dhe Kunovi, edhe këta e shpallin veten si iluministë që nuk e kuptojnë dot luftën klasore revolucionare. Kautski dhe Kanovi ishin pozitivistë, domethënë te infekmar nga rdikalizmi borgjez. Libri i Kautskit ZanafiUa e krisbterimit, në kohën e vet kishte ndikim të madh në mjediset marksiste; edhe në vitet e para të Rusisë Sovjetike atë libër e shfrytëzonin për propagandën antifetare.
Duhet përmendur gjithashtu edhe libri i Kunovit Zanafilla e besimit në Zotin. Por që nga ajo kohë, kur u vendos vija e përgjithshme që duhej ndjekur në filozofinë sovjetike dhe në propagandën antifetare, ;librat e Kautskit dhe të Kunovit u hodhën poshte dhe u quajtën të papërshtatshëm për propagandën ortodokse marksiste-leniniste. Kautski e lidh krishterimin me lëvizjen e proletariatit romak. Kjo pikëpamje quhet e gabuar, sepse mund të ngjallë simpati për krishterimin në masat punëtore e fshatare. Përveç kësaj, Kautski nuk e shikon gjithaq krishterimin nga pikëpamja e luftës së klasave, por më tepër si rezultat të ndikimit të mjedisit shoqëror, domethënë ai priret të. japë një shpjegim "mekanik" dhe jo "dialektik", dhe kësaj i thonë herezi. Kunovin e akuzojnë se ka shfrytëzuar teoritë e shkencëtarëve borgjezë, si për shembull teorinë animiste të Teiiorit (Taylor) për të' shpjeguar zanafillën e besimeve fetare. Ai është pozitivist, jo dialektik. Synimet e propagandës antifetare kërkojnë që të shikohet feja vetëm e vetëm si një armë e shtypjes klasore. Çdo pikëpamjë tjetër për fenë shikohet si pikëpamje borgjeze. Vetëm materializmi dialektik ortodoks jep një kuptim të drejtë të thelbit të çdo feje. Një filozof i ri sovjetik ka shkruar një libër mbi zanafillën e fesë sipas pikëpamjes së sociologjise marksiste. Në diskutimin e këtij libri, iu sulën autorit me forma kërcënuese për faktin se nuk kishte thënë asgjë në librin e tij për pikëpamjet e Leninit mbi magjinë dhe totemizmin. Autori, i dëshpëruar, zuri kokën me dorë dhe thirri se në asnjë nga veprat e Leninit nuk ka qoftë dhe një fjalë të vetme, për magjinë e totemizmin, dhe ai nuk dinte si të vepronte. Kuptimi i këtij dialogu absurd është i qartë. Veprat e Leninit janë shkrime të shenjta, dhe në shkrimet e shenjta të gjitha çështjet duhet të jenë të zgjidhura më përpara se të ndodhin.
Marksizmi kurdoherë ka pasur si pike të dobët psikologjinë, kurse në leninizëm, si pasojë e demagogjisë, psikologjia është edhe më e dobët, më e pagdhendur e më fillestare. Deri dhe psikologjia e klasave dhe e grupeve shoqërore ështe fare e papërpunuar dhe zëvendësohet me disa demaskime moralizuese fillestare.
Në këtë lëmë leninistët nuk janë fare te aftë të mbajnë një qëndrim intelektual-njohës: qëndrimet e tyre janë vetëm e vetëm emocionale. Një fushë kaq e hollë, siç është fusha e psikologjisë fetare, është e pakapshme për ata. Literatura sovjetikepër propagandën antifetare qëndron në një nivel kaq të ulët intelektual dhe estetikisht të padurueshëm si stil, saqë paraqitet si lloji më i ulët i letërsisë në Rusinë sovjetike. Edhe karikaturat për fene janë jashtëzakonisht të pagdhendura, pa pikë shije, dhe sadoqë janë krejt fillestare, janë pak të kuptueshme për masat e popullit.
Përpunohet një metodologji e tërë për luftën kundër fesë. Propaganda antifetare u bëhet e detyrueshme te gjithe filozofëve sovjetikë, besnikë të vijës ortodokse, domethënë të vijës së pranuar" pergjithësisht. Lufta kundër fesë, kundër çdo feje, është pjesë e pandarë e palnit pesëvjeçar, i cili nuk është vetëm plan ekonomik, por edhe një plan i rindërtimit tërësor të jetës.
Megjithatë, e pranojnë me gojën e vet se besimet fetare janë shumë të gjalla në popull, më të gjalla se çdo gjë tjetër që lidhet me politikën dhe jetën ekonomike. Dhe pikërisht në frontin e propagandës antifetare komunistët po pësojnë disfatat më të mëdha. Në propagandën fetare duhen pasur mirë parasysh ato që quhen besëtytni dhe paragjykime në masat fshatare dhe punëtore.
Metodat e propagandës antifetare duhet t'i bëjnë mirë llogaritë me këte fakt. A mund të jesh komunist, anëtar partie dhe njëkohësisht besimtar, i krishterë, a mund të jesh i një mendjeje me programin social të komunizmit, por të mos pranosh botëkuptimin komunist; a mund të mos jesh materialist dialektik dhe ateist? Kjo është çështja kryesore?
Çfarë është moderniteti?
Moderniteti përcakton lëvizjen politike dhe filozofike të tre shekujve të fundit të historisë perëndimore. Karakterizohet kryesisht nga pesë procese konvergjente:
Individualizimi: nëpërmjet shkatërrimit të formave të vjetra të jetës komunitare;
Masivizimi: nëpërmjet adoptimi i sjelljes së standardizuar dhe stilit të jetesës;
Desakralizimi: zhvendosja e rrëfimeve të mëdha fetare në një interpretim shkencor për botën;
Racionalizimi: dominimi i arsyeve instrumentale, tregu i lirë dhe efikasiteti teknik;
Universalizimi, shtrirje planetare të një modeli të shoqërisë të postuar në mënyrë implicite si e vetmja mundësi e arsyeshme.
Kjo lëvizje ka rrënjë të thella. Në të shumtën e rasteve, ajo përfaqëson një sekularizëm të ideve dhe perspektivave të huazuara nga metafizika e krishterë. Në fakt, njeriu gjen te krishtërimi fara të mutacioneve të mëdha që lindën ideologjitë sekulare të epokës së parë, pas revolucionare. Individualizmi ishte tashmë i pranishëm në nocionin e shpëtimit individual dhe të një lidhjeje të ngushtë dhe të privilegjuar midis një individi dhe Zotit që tejkalon çdo lidhje në Tokë.
Egalitarizmi është i rrënjosur në idenë e shpëtimit, është aq i disponueshëm për të gjithë njerëzimin, pasi të gjithë janë të pajisur me një shpirt individual, vlera absolute e të cilit ndahet nga i gjithë njerëzimi. Progresivizmi lind nga ideja se historia ka një fillim absolut dhe një fund të nevojshëm dhe se ajo shpaloset globalisht sipas një plani hyjnor. Së fundmi, universalizmi është shprehja natyrore e një feje që pretendon të shfaqë një të vërtetë të zbuluar, e cila, e vlefshme për të gjithë njerëzit, i thërret ata në konvertim. Vetë jeta politike moderne bazohet në konceptet laike. Të ngushtuar në mendim mes tjerash, sot krishterimi është bërë padashur viktimë e lëvizjes që ka filluar. Në historinë e Perëndimit, krishtërimi u bë besimi e daljes nga besimi.
Shkollat filozofike bashkëkohore, shpesh kontradiktore të modernitetit bien dakord për një çështje: që ekziston një zgjidhje unike dhe e gjithanshme për të gjitha problemet shoqërore, morale dhe politike. Njerëzimi kuptohet si “shuma e individëve racionalë”, të cilët, nëpërmjet interesit të vetvetes, bindjes morale, miqësisë ose ndoshta, edhe frikës u kërkohet të realizojnë unitetin e tyre në histori. Në këtë perspektivë, larmia e botës bëhet pengesë, dhe gjithçka që dallon njerëzit, mendohet të jetë rastësore, e vjetëruar ose madje e rrezikshme. Përderisa moderniteti nuk është vetëm një trup idesh, por edhe një mënyrë veprimi, ai përpiqet me çdo mjet të disponueshëm për të çrrënjosur individët nga komunitetet e tyre individuale, për t'i nënshtruar ato në një mënyrë universale shoqërimi. Në praktikë, mjeti më efikas për ta bërë këtë ka qenë “tregu i lirë”
Kriza e modernitetit
Imazhet e modernitetit dominohen nga dëshira e lirisë dhe barazisë. Këto dy vlera kardinale janë tradhtuar prerë nga komunitetet që i mbronin ata, duke i dhënë kuptim dhe formë ekzistencës së tyre, individët tani i nënshtrohen një mekanizmi kaq të madh dominimi dhe vendimi se liria e tyre mbetet thjesht formale. Ata durojnë fuqinë globale të tregut, teknologjisë, komunikimit, pa qenë ndonjëherë në gjendje të ndikojnë në kursin e tyre. Premtimi i barazisë ka dështuar në dy pika: Komunizmi e ka tradhtuar atë duke instaluar regjimet totalitare më vrastare në histori; kapitalizmi e ka minimizuar atë duke legjitimuar pabarazitë më të urryera shoqërore dhe ekonomike në emër të barazisë. Moderniteti shpall të drejtat pa i siguruar në asnjë mënyrë mjetet për ushtrimin e tyre. Kjo përkeqëson të gjitha nevojat dhe vazhdimisht krijon të reja, duke rezervuar aksesin tek një pakicë e vogël, e cila ushqen zhgënjimin dhe zemërimin e të gjithë të tjerëve.
Sa i përket ideologjisë së përparimit, e cila i përgjigjet pritjeve njerëzore duke ushqyer premtimin e një bote gjithnjë në përmirësim, është në një krizë të thellë. E ardhmja duket e paparashikueshme, nuk ofron më shpresë, dhe tmerrësisht, pothuajse te të gjithë. Çdo gjeneratë ballafaqohet me një botë të ndryshme nga ajo që i njihnin etërit e saj. E kombinuar me transformime të përshpejtuara të stileve të jetesës dhe kontekstit të gjallë kjo qëndrueshmëri e re e bazuar në diskreditimin e baballarëve dhe përvojave të vjetra, nuk prodhon lumturi, por mjerim.
"Fundi i ideologjive" është një shprehje që tregon përuljen historike të tregimeve të mëdha mobilizuese që u materializuan në liberalizëm, socializëm, komunizëm, nacionalizëm, fashizëm dhe më në fund nazizëm. Shekulli i njëzetë i ka bërë thirrje vdekjes për shumicën e këtyre doktrinave, rezultatet konkrete të të cilit ishin genocidi, spastrimi etnik dhe vrasjet masive, luftërat e përgjithshme midis kombeve dhe rivaliteti i përhershëm midis individëve,